Historia
Kościół św. Wawrzyńca został wzniesiony między połową a trzecią ćwiercią XIII wieku. Pierwotnie pełnił funkcje liturgiczne oraz być może obronne dla mieszkańców wsi Zdouň (Zdouny) oraz dla okolicznych osad i wydobywających w pobliżu złoto górników, a także dla znajdującego się we wsi małego zamku, czy też dworu rycerskiego. W źródłach pisanych kościół po raz pierwszy odnotowany został w 1314 roku. Miał on wówczas status świątyni parafialnej.
W pierwszej ćwierci XIV wieku kościół powiększono o nowe, gotyckie prezbiterium, a około drugiej ćwierci XIV wieku dobudowano zakrystię. Pod koniec XIV wieku został poddany naprawie i przebudowie prowadzonej w stylu gotyckim. Być może już w okresie wojen husyckich zanikła przykościelna wieś Zdouň, ewentualnie doszło do tego w czasie wojny trzydziestoletniej.
W 1691 roku kościół przekształcono w stylu barokowym, między innymi za sprawą założonego w nawie sklepienia, dobudowanego oratorium nad zakrystią i dostawionej od zachodu kruchty. W tym okresie kościół pozyskał także nowożytne wyposażenie. W następnych stuleciach nie wprowadzono już żadnych większych zmian. Ostatnia gruntowna renowacja miała miejsce w 1858 roku, w trakcie której zabielono naścienne malowidła z XVI wieku.
Architektura
Kościół św. Wawrzyńca zbudowano na wzgórzu, ponad lewym brzegiem rzeki Ostružnej. Pierwotny budynek był orientowaną względem stron świata budowlą romańską, składającą się z prostokątnej w planie nawy, czworobocznej wieży po stronie zachodniej i apsydy zamykającej kościół od wschodu. Ta ostatnia została w pierwszej ćwierci XIV wieku zastąpiona gotyckim prezbiterium z wielobocznym zamknięciem wzmocnionym zewnętrznymi przyporami. Od południa przy prezbiterium usytuowano dwuprzęsłową zakrystię o długości równej z jego prostą boczną ścianą.
Wejście do nawy XIII-wiecznego kościoła wiodło od zachodu, poprzez kruchtę w przyziemiu wieży i dalej przez ostrołuczny, uskokowy portal z obramieniem profilowanym na całej wysokości wałkiem i wklęską. Oświetlenie kościoła początkowo zapewniać mogły wąskie i obustronnie rozglifione okna, być może z lancetowatymi zamknięciami lub nieco bardziej archaicznymi zamknięciami półkolistymi. W wieży na najwyższej, przeznaczonej na dzowny kondygnacji zastosowano dwudzielne przeźrocza, dzielone kolumienkami osadzonymi na czworobocznych cokołach.
Gotyckie prezbiterium pomiędzy przyporami oświetliły duże, ostrołuczne okna z bogatymi maswerkami, przeważnie dwudzielne i jedno trójdzielne. Maswerki otrzymały formy dużych okręgów w górnych częściach okien, wypełnionych czwórliśćmi, ale i bardziej złożonymi, symetrycznie ułożonymi motywami. Dolne części tradycyjnie zamknięto trójliśćmi, przy czym na samych maswerkach wyciosano drobne maski. Przypuszczalnie podobne okna, być może z prostszymi maswerkami, wstawiono wówczas także w nawę, na miejscu starszych okien późnoromańskich lub wczesnogotyckich. Zakrystię doświetlono trzema bardzo wąskimi oknami lancetowatymi.
Wewnątrz w prezbiterium, zakrystii i przyziemiu wieży zastosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe, nawa natomiast pierwotnie kryta była drewnianym stropem. Prezbiterium podzielone zostało na zachodnie przęsło prostokątne oraz wschodni wielobok zamknięcia nad którym rozpostarto sklepienie sześciodzielne. Jego żebra osadzono na piramidalnych konsolach, po części zdobionych maskami, oraz spięto zwornikami na wysokości 9,2 metrów. Od nawy prezbiterium oddzielone zostało ostrołuczną, sfazowaną na krawędziach arkadą tęczy.
Stan obecny
Kościół jest dziś jedną z ciekawszych wiejskich budowli sakralnych łączących romanizm z gotykiem. Oprócz murów obwodowych zachował on wiele średniowiecznych detali architektonicznych. Zobaczyć można XIV-wieczne okna z wyjątkowo bogatymi jak na wiejską świątynię maswerkami, maski zdobiące konsole sklepienne oraz naroża szczytu (podobnie jak w kościele w Zbynicach), wczesnogotycki zachodni portal wejściowy do nawy czy gotycką chrzcielnicę. Zmiany nowożytne dotknęły głównie nawę, w której przebito większe, zamknięte odcinkowo okna i założono sklepienie, a także wieżę, na którą nasadzono barokowy hełm.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horníčková K., Janálová Ž., Koubová T., Moserová K., Nevařilová Z., Kostely menších sídel v jižních a jihozápadních Čechách, České Budějovice 2024.
Hostaš K., Vaněk F., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu sušickém, Praha 1900.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.