Historia
Obszar miasta i zamku Hradec Králové zamieszkiwany był już na początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. przez ludność kręgu kultur pól popielnicowych, która wzniosła pierwsze obwarowania grodowe. Po przybyciu na te tereny Słowian osadnictwo było kontynuowane od przełomy IX i X wieku, a znaczenie grodu wzrosło od XI stulecia, kiedy to stał się on jednym z filarów panowania Przemyślidów we wschodnich Czechach. Najwcześniejsza pisemna wzmianka o Hradec Králové jako o grodzie książęcym i centrum administracyjnym, została sporządzona przez kronikarza Kosmasa w 1091 roku. Wtedy to młody Brzetysław, syn Wratysława II, miał udać się do ziemi zamku Hradeckiego. W XII wieku w grodzie często mieli przebywać książęta przemyślidzcy. Jeden z nich, Sobiesław I, podobno zmarł w grodzie w 1140 roku. W kolejnych latach wspominani byli w przekazach pisemnych miejscowi kasztelanowie, w 1159 roku Sveslav, w 1195 roku Pertold.
W 1225 roku król Przemysł Ottokar II na terenie grodu założył miasto, które przypuszczalnie do około połowy XIII wieku obwarowano kamiennym murem obronnym, zastępującym wcześniejsze drewniano – ziemne umocnienia grodowe. Wraz z nim wzniesiono początkowo niewielki zamek, który stał się królewską rezydencją na czas wizyt w mieście monarchy oraz domem dla królewskich urzędników. Jego rozbudowa miała nastąpić pod koniec XIII wieku, za rządów Wacława II, zapewne po wielkim pożarze miasta który zniszczył Hradec w 1291 roku. Wówczas to by ulżyć mieszczanom władca zwolnił ich na dwa lata od wszelkich powinności finansowych.
Największe znaczenie Hradec uzyskał po śmierci króla Wacława II w 1305 roku, kiedy to stał się siedzibą królowej wdowy, Elżbiety Ryksy. W 1307 roku poślubiła ona Rudolfa Habsburga, który jednak zmarł jeszcze w tym samym roku. Pomimo tego Elżbieta popierała stronę habsburską w walce z Luksemburgami oraz możnowładcę Jindřicha z Lipy w buncie przeciwko Janowi Luksemburskiemu. Walki które wówczas trwały dotknęły także Hradec Králové. W 1316 roku Elżbieta sprowadziła na zamek śląski garnizon, ten jednak nie obronił warowni dwa lata później przed wojskami Jana. Królowa musiała przenieść się do klasztoru w Starym Brnie, zamek zaś znów stał się siedzibą burgrabiów i królewskich urzędników, działał na nim także sąd królewski. Urząd hradeckiego burgrabiego był bardzo ważny, dlatego w drugiej połowie XV wieku został przekształcony w burgrabiego ziemi hradeckiej, który był jednym z najwyższych urzędników w Czechach.
Około 1321 roku w Hradcu przeprowadzono prace remontowe miejskich murów obronnych, gdy Jan Luksemburczyk zwolnił mieszczan z podatków na siedem lat, co było zarazem pierwszą bezpośrednią wzmianką odnośnie miejskich obwarowań. Kolejna pomoc władcy potrzebna była w 1339 roku z powodu pożaru Hradca i poczynionych przez ogień szkód. Spustoszony zamek musiał być remontowany w 1340 roku przez ówczesnego margrabiego Moraw, Karola. W 1362 roku Karol, już jako czeski król i cesarz rzymski, nakazał miastu, podobnie jak kilku innym ośrodkom królestwa, gromadzić zapasy i broń ku obronie czeskich ziem. Zezwalał też pobierać cło z przeznaczeniem na naprawy obwarowań w 1372 i 1378 roku. Po śmierci króla zamek i miasto stały się siedzibą jego czwartej żony, Elżbiety pomorskiej, dzierżącej go w zastawie już od 1363 roku. Mieszkała ona w Hradcu do swej śmierci w 1393 roku, a następnie przypadło ono jako wiano żonie Wacława IV, Zofii bawarskiej. Sam Wacław IV przez dłuższy czas przebywał na zamku w 1402 roku. W 1407 i ponownie w 1416 roku warownia spłonęła, lecz została dość szybko odbudowana.
Na początku wojen husyckich zamek zajmował garnizon królewski. W 1420 roku został on pokonany przez wojska bożych bojowników, a Hradec Králové wkrótce stał się jednym z głównych ośrodków ruchu husyckiego w Czechach. Zamkiem zarządzali wówczas husyccy hejtmani: Aleš Vřešťovský z Rýzmburka i Jiří Chvalkovský. Po 1422 roku, kiedy to w Pradze ścięto jednego z husyckich przywódców – Jana Želivskiego, także w Hradcu podjęto próbę ograniczenia wpływu hejtmanów. Burgrabią zamku został wówczas Diviś Borek z Miletinka, blisko związany z opozycją przeciwko Janowi Žižce, przywódcy i głównemu strategowi taborytów (radykalny odłam husytów). Gdy w 1423 roku Diviś opuścił Hradec Králové, sprzyjający Žižce miejski plebs zaatakował i zdobył zamek, a następnie zburzył go, by w przyszłości nie stanowił podpory dla antyhusyckich sił.
Na początku 1437 roku miejski patrycjat po spacyfikowaniu prohusyckiej biedoty, oddał władzę nad miastem cesarzowi Zygmuntowi, a ten przekazał Hradec Králové i zniszczony zamek swej żonie Barbarze Cylejskiej. Odbudowała ona jedyny budynek zamkowy jaki przetrwał okres husyckich walk, natomiast pozostała część ruin została przekazana mieszczanom w celu pobudowania nowych kamienic. Za kolejnych władców miasto otrzymywało i poszerzało liczne przywileje mające poprawić jego gospodarkę. W 1454 roku udzielił ich Władysław Porgobowiec, w 1459 roku Jerzy z Podiebradów, a w 1472 roku Władysław Jagiellończyk. Dzięki temu, pomimo zniszczenia zamku, Hradec należał do jednych z głównych ośrodków królestwa.
W drugiej połowie XV wieku po odnowieniu urzędu burgrabiego zamkowy budynek został poddany późnogotyckiej przebudowie, były też na przełomie XV i XVI wieku modernizowane obwarowania miejskie w związku z intensywnym rozwojem broni palnej (prace prowadzono aż do lat 40-tych XVI wieku). Kolejna, tym razem renesansowa renowacja zamku miała miejsce w latach 1585-1586. Urząd burgrabiego funkcjonował w Hradec Králové do 1706 roku, kiedy to Józef I oddał jego uprawnienia biskupstwu. Wiązało się to z barokową przebudową i przekształceniem budynku w większy kompleks seminarium duchownego. Kolejne, mniejsze już modyfikacje, przeprowadzono w 1840 roku i w latach 1931-1932. W okresie tym większość miejskich murów obronnych uległa już destrukcji lub celowemu rozebraniu.
Architektura
Hradec Králové usytuowano w miejscu z natury obronnym, u ujścia rzeki Orlicy do Łaby. Orlica zabezpieczała miasto od południa, Łaba natomiast od zachodu. Tak ukształtowany teren nadał miastu w planie kształt zbliżony do trójkąta o powierzchni około 12 ha, wewnątrz którego znajdował się również trójkątny rynek z kościołem farnym św. Ducha po stronie zachodniej i częścią wschodnią łączącą się z drugim, dużo mniejszym placem. Najstarsze znane plany nie ukazują uliczki podmurnej, być może była ona wyjątkowo wąska lub szybko została zabudowana, co byłoby prawdopodobne z powodu małej ilości wolnej przestrzeni na terenie Hradca (klasztor dominikański z lat 70-tych XIII wieku musiał już zostać wzniesiony poza murami miejskimi, przed bramą Praską, podobnie komandoria krzyżacka na północnym przedmieściu). Wewnątrz obwarowań północno – zachodnią część miasta zajmował zamek, od wschodu sąsiadujący z klasztorem franciszkańskim zbudowanym w latach 30-tych XIII stulecia (zniszczonym tak jak zamek w okresie wojen husyckich).
Miejski mur obronny posiadał około 1,8 metra grubości na poziomie fundamentów oraz tylko 1,3 metra grubości na poziomie przyziemia, co zapewne dawało bardzo niedużą szerokość w górnej części muru na poziomie jego korony. Dlatego hipotetycznie zamiast najczęściej spotykanego w czeskich miastach chodnika straży z blankowanym przedpiersiem, mur mógł być zwieńczony ciągłym przedpiersiem i chodnikiem poszerzanym za pomocą nadwieszanego drewnianego ganku. W późniejszym okresie średniowiecza ganek ten zostałby zadaszony, co z grubsza ukazano na weducie Jana Willenberga. Wysokość muru nie jest znana, musiał on być jednak ciężki do sforsowania z powodu posadowienia na starym ziemnym wale dawnego grodu.
Obwód muru obronnego wzmocniony był nieznaną ilością baszt, rozmieszczonych dość nieregularnie, z większym zagęszczeniem od bardziej zagrożonej strony wschodniej i północno – wschodniej, a więc kierunków niezabezpieczonych korytami rzek. W miejscach tych baszty umieszczono w odstępach co około 20-30 metrów, co było typową odległością pozwalającą oddać skuteczny strzał z kuszy. Baszty otrzymały formę czworoboczną w planie, były wysunięte przed lico sąsiednich kurtyn i wyższe o jedną lub dwie kondygnację od muru obronnego. Nie wiadomo czy już w chwili budowy część z nich była zamknięta od strony miasta, czy też pierwotnie wszystkie były otwarte od wewnątrz, a część z nich zabudowano tylnymi ścianami na skutek późniejszych przekształceń. Jedyna częściowo zachowana baszta pozwoliła określić, iż ich wymiary oscylowały wokół 6 metrów długości przedniej fasady i wystawały o 2 metry przed kurtyny muru.
W odległości około 7 metrów od linii głównego muru w drugiej połowie XV wieku poprowadzony został zewnętrzny mur parchamu. Międzymurze miało taką szerokość na całej długości obwodu za wyjątkiem węższego fragmentu między bramą Sukienniczą a zamkiem. Mur zewnętrzny miał około 1 – 1,2 metra grubości, a wzmacniały go baszty: niskie (choć wyższe od przyległego muru o jedną kondygnację), półkoliste, otwarte od strony parchamu, o średnicy około 6 metrów. Ze względu na stoki wałów mur zewnętrzny nie został poprzedzony fosą. Najpóźniejszą (przypuszczalnie przełom XV i XVI wieku) i najbardziej wysuniętą w przedpole częścią obwarowań był tzw. mur dolny z rzadko rozmieszczonymi czworobocznymi basztami. Jako że poprowadzono go już u podstawy ziemnego wzniesienia, mógł zostać poprzedzony częściowo nawodnionym przekopem.
Do miasta prowadziły dwie główne bramy: Praska po stronie północno – zachodniej, usytuowana w pobliżu zamku, oraz brama Śląska (Mýtska) na wschodzie, wychodząca na nieduży plac przed rynkiem. Dodatkowo na południu funkcjonowała furta Rybacka (Wodna), zaś po zachodniej stronie kościoła farnego furta Kozia (Sukiennicka). Po wybudowaniu muru parchamu bramy przedłużono do jego wysokości szyjami, przy czym w przedbramie takie wyposażono także furtę Wodną. Po raz kolejny przedbramia przedłużono po wybudowaniu muru dolnego, zakańczając je wówczas czworobocznymi budynkami czy też wieżami z przejazdami bramnymi.
Brama Praska była czworoboczną w planie wieżą o wymiarach 10 x 9 metrów, do której dwie kurtyny miejskiego muru obronnego dostawione były w połowie długości bocznych ścian. W przyziemiu wieża mieściła przejazd bramny, natomiast do pomieszczenia na piętrze prowadziły zewnętrzne, boczne schody, co zarazem wskazywałoby na brak komunikacji wieży bramnej z koroną murów lub nawet na brak ganku straży na przyległych kurtynach. W pomieszczeniu na piętrze znajdować się mogła izba przeznaczona dla straży, która obsługiwałaby mechanizm podnoszący bronę lub most zwodzony. Wieżę zapewne przykrywał dach czterospadowy z krótką kalenicą.
Brama Mýtska miała bardziej rozwiniętą formę, składała się bowiem z dwóch wież i położonego między nimi przejazdu z ostrołucznymi portalami. O wybudowaniu całości w jednym czasie wskazywał równy gzyms kordonowy ponad portalem. Wieża północna była bardziej okazała, wzniesiona na planie kwadratu o bokach 9,5 metra z murami grubości aż 3,5 metra, połową swego trzonu występująca przed lico murów. Nad wysokim, ciemnym, podsklepionym przyziemiem znajdowały się w niej jeszcze trzy kondygnacje, dostępne wąskimi schodami w grubości muru i oświetlane wąskimi otworami. Najwyższa z nich była także podsklepiona, a ponad nią funkcjonowała jeszcze kondygnacja z gankiem obronnym. Wieża południowa była o wiele bardziej smukła, wzniesiona na planie kwadratu o bokach długości 3,8 metra. Oprócz pełnego przyziemia (bez pomieszczenia) posiadała trzy piętra, z których pierwsze i drugie łączyła spiralna klatka schodowa. Sam przejazd bramny miał 3,6 metra szerokości i zamykany był broną, a także umieszczonymi za nią we wnęce wrotami. Ponad nim na poziomie dwóch kondygnacji mur łączący wieże przebity był wąskimi korytarzami, przy czym dolny połączony był z mniejszą wieżą, a ta zapewne po drewnianych, zewnętrznych schodach osiągalna była z terenu miasta. Dolny korytarz otwierał się na miasto dwoma oknami, tam też mieścił się zapewne mechanizm obsługujący bronę. Wyższy z korytarzy także doświetlany był dwoma, choć mniejszymi oknami, a jego zadaniem była komunikacja z większą wieżą.
Zamek znajdował się w północno – zachodniej części lokacyjnego miasta, na miejscu które we wczesnym średniowieczu zajmował rdzeń grodu, dzięki czemu teren ten wywyższony był o około 10-16 metrów ponad okoliczny poziom. Zamek zajmował w przybliżeniu trójkątny w planie obszar. Stykał się on z obwodem obwarowań miejskich od strony zachodniej i północnej, choć prawdopodobnie był od zabudowy miejskiej oddzielony własnymi fortyfikacjami i niezależny pod względem obronności. Po stronie wschodniej zamek sąsiadował z klasztorem franciszkańskim, natomiast od strony miasta, na południu, musiał posiadać jakąś formę niewielkiego podzamcza.
Najstarszy późnoromański budynek pałacu od strony fasady posiadał dolny rząd wąskich czworobocznych okien oraz rząd otworów piętra, doświetlanego przez co najmniej siedem regularnie rozmieszczonych, rozglifionych i półkoliście zamkniętych okien. Ponadto nad oknami biegł gzyms koronujący. Część z pomieszczeń pałacu mogła być ogrzewana piecem, doprowadzającym ciepłe powietrze kanałami w grubości muru, które zakończono otworami w posadzkach. Ogrzewanie w typie hypocaustum, zamiast zwykłych kominków, wskazywałoby na wysoki standard mieszkalny zamku.
W swej najbardziej rozwiniętej formie z początku XV wieku, rdzeń zamku był założeniem trójskrzydłowym, z wewnętrznym dziedzińcem ograniczonym budynkami oraz od wschodu niewielkim murem. Obronę zapewniały dwie lub trzy czworoboczne wieże, z których jedna prawdopodobnie pełniła funkcję wieży bramnej z przejazdem otwartym w stronę miasta. Dodatkowo na północnym – zachodzie z zamkiem sąsiadowały dwie wieże cylindryczne. Choć były one wpisane w ciąg murów miejskich, to wyróżniały się okrągłą w planie formą, w odróżnieniu od czworobocznych baszt miejskich. Flankowały one dwustronnie całe założenie zamkowe. Z zachodnią być może stykał się zewnętrzny mur parchamu, wydzielający od strony miasta niewielki obszar międzymurza.
Stan obecny
Zamek przetrwał jedynie w formie szczątkowej, gdyż zburzony został już w XV wieku, a zachowane elementy zostały poddane w okresie nowożytnym daleko idącym przekształceniom, które całkowicie przesłoniły ich pierwotne cechy stylistyczne. Przetrwały relikty jednej z okrągłych wież, z oryginalnych elementów widoczne jest częściowo jedno zamurowane gotyckie okno, a także południowa część romańskiego pałacu, wykorzystana przy budowie późniejszego miejskiego spichlerza. W jej długości przetrwało na dwóch kondygnacjach kilka pierwotnych okien oraz odcinek uszkodzonego gzymsu.
Miejskie mury obronne przetrwały Hradca tylko w szczątkowych fragmentach, choć większe partie południowej części obwodu kryją się zapewne w ścianach domów i kamienic miejskich, ukryte pod nowożytnymi tynkami i poprzebijane współczesnymi oknami. Najlepiej widocznym elementem głównej linii miejskich obwarowań jest południowa wieża bramy Mýtskiej, której pozostała część niestety rozebrana została w XIX wieku. Ponadto przetrwała dolna część jednej z baszt usytuowanych w pobliżu furty Wodnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.