Historia
Budowę kościoła św. Ducha przypuszczalnie rozpoczęto w 1307 roku z inicjatywy królowej Ryksy Elżbiety, córki króla polskiego Przemysła II i Ryksy szwedzkiej, wdowy po czeskim królu Wacławie II. Rok wcześniej poślubiła ona Rudolfa Habsburga, który zmarł już w 1307 roku i pozostawił Ryksie w posagu między innymi Hradec Králové. Królewska wdowa obrała to miasto za swą siedzibę i postanowiła wznieść nowy, większy kościół na miejscu starszej świątyni z XIII wieku. Ewentualnie dokonała ona jedynie rozbudowy kościoła wczesnogotyckiego. Także w w 1307 roku kościół św. Ducha stał się świątynią parafialną.
W 1339 roku miasto wraz z kościołem św. Ducha zniszczył ogromny pożar. Spowodowało to potrzebę odbudowy i jednocześnie rozbudowy świątyni, która wpierw otrzymała nowe prezbiterium z zakrystią, następnie parę wież, a około 1375 roku tzw. Królewską Kruchtę. Nazwę otrzymała ona ze względu na jej wysoką wartość artystyczną i nietypowe sklepienie, z którego można wnioskować, iż brał w jej budowie udział Michał Parlér, brat słynnego architekta i mistrza budowlanego Petera Parléra. Główne prace budowlane nad kościołem miały miejsce w latach 60-tych XIV wieku, w okresie rządów nad miastem królowej Elżbiety Pomorskiej, czwartej żony Karol IV. Niestety już w 1407 roku kościół ponownie został zniszczony przez pożar, przez co musiała być odbudowana północna ściana nawy głównej nad arkadami. Następnie dokonano rozbudowany o prostokątną kaplicę przy północnej nawie.
Po 1420 roku liturgię w kościele zaczęli odprawiać husyci, kapłanem był tu między innymi Ambrož, kaznodzieja i polityczny przywódca, za którego czasów Hradec Králové zostało centrum husyckiego ruchu. Po nim w kościele kazania głosił Jan Rokycana, husycki teolog, przez utrakwistów (umiarkowany odłam husytów) obrany arcybiskupem Pragi. O znaczeniu miasta i kościoła wiele mówi fakt, iż w 1424 roku odbył się tu pogrzeb wielkiego husyckiego dowódcy Jana Žižki. Według tradycji jego szczątki zostały złożone w jednej z czterech krypt pod kościołem, nim później przetransportowano je do Čáslavia.
W 1463 roku w zachodniej części kościoła wzniesiono emporę, która służyła muzykom i bractwu literackiemu, śpiewającemu podczas nabożeństw. W 1484, 1509 i 1533 roku kościół ponownie był niszczony przez pożary, lecz za każdym razem odbudowywano go. W pierwszej połowie XVII wieku, po bitwie pod Białą Górą i klęsce powstania antyhabsburskiego, powrócił w ręce katolików. W trakcie wojny trzydziestoletniej, w latach 1639-1640 został zdewastowany przez szwedzkie wojska, lecz już w 1664 wyremontowaną świątynię podwyższono do rangi katedry, z okazji powołania biskupstwa w Hradec Králové. Wzrost rangi kościoła pociągnął za sobą kolejne, tym razem barokowe przekształcenia. Te zmiany z lat 1783-1789 zostały usunięte w drugiej połowie XIX wieku, w trakcie gruntownej regotyzacji nadzorowanej przez Františka Schmoranza. Zakrystia została wówczas wyposażona w pseudogotycką fasadę, a nowa kruchta została utworzona po stronie północnej. W 1898 roku wnętrza pokryto malowidłami, niestety przy okazji niszcząc oryginalne, późnogotyckie polichromie. Gruntowną renowację kościoła przeprowadzono w latach 1980-1990.
Architektura
Kościół został wzniesiony z cegły oraz białego piaskowca, użytego do detali architektonicznych, takich jak portale, okna, czy gzymsy. Ostatecznie u schyłku średniowiecza składał się z trójnawowego korpusu w formie pseudobazyliki o długości nawy głównej wynoszącej 25 metrów. Po wschodniej stronie wzniesiono bardzo mocno wydłużone prezbiterium o szerokości i wysokości równej nawie głównej i trójbocznym zamknięciu. Otrzymało ono 24 metry długości, 9 metrów szerokości i aż 21 metrów wysokości. W miejscu styku prezbiterium z nawą wzniesiono po stronie północnej i południowej dwie czworoboczne, wyniosłe wieże. Po stronie południowej, między wieżą a zakrystią umieszczono tzw. Królewską Kruchtę. Północna strona kościoła rozbudowana została w XV wieku o prostokątną w planie kaplicę (zakrystię kapitulną) oraz położoną obok niej kruchtę.
Wejście do korpusu kościoła utworzono od północy i południa, w ostrołucznych, profilowanych portalach osadzonych w drugich przęsłach od zachodu. Portal południowy wyróżniony został poprzez wmurowanie na przyległych przyporach rzeźbionych dekoracją roślinną konsol, północny zaś umieszczono ostatecznie w późnogotyckiej kruchcie. Główne wejście zlokalizowano od zachodu w nawie głównej. Portal ten otrzymał podobną formę ale profilowanie znacznie bogatsze, zakończone na wysokości cokołu. Nietypowo najokazalszy wystrój otrzymało południowe wejście do prezbiterium, poprzedzone tzw. Kruchtą Królewską. Jej południowe przęsło wyposażono w żebra zdobione maswerkowymi detalami, a wejściową arkadę wypełniono wielkim trójliściem, podtrzymywanym przez pojedynczą rzeźbioną konsolę, z wpisanymi dwoma kołami i dalszymi małymi trójliściami. Podobna arkada oddzieliła przęsło zewnętrzne kruchty od wewnętrznego, w którym to dopiero znalazł się portal prezbiterium z płaskorzeźbionym tympanonem.
Całość wysokiej świątyni opięta została w celu wzmocnienia konstrukcji licznymi zewnętrznymi przyporami, a pierwotnie na wysokości poddaszy naw bocznych korpusu znajdowały się także łęki oporowe. Ceglane mury wyrosły z kamiennego, profilowanego cokołu. U góry oryginalnie zwieńczone były pod gzymsem okapowym ceramicznym fryzem z ostrołucznych arkadek wypełnionych trójliśćmi. Wysokie ostrołuczne okna prezbiterium otrzymały rozglifienia dekorowane wklęskami, potrójnymi w oknie wschodnim na osi kościoła. Dużo prostsze, ceglane ościeża okienne zastosowano w korpusie nawowym, wszędzie natomiast w duże okna wstawiono kamienne maswerki.
Wewnątrz prezbiterium nad czterema prostokątnymi w planie przęsłami zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe, natomiast nad wschodnim wielobokiem zamknięcia sklepienie sześciodzielne. W nawie głównej korpusu cztery przęsła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym uzyskały kształt prostokątów wydłużonych na linii północ – południe. W nawach bocznych przęsła były także przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, ale z przęsłami bardziej zbliżonymi do kwadratowych, lekko wydłużonymi na linii osi kościoła. Zakrystię południową przykryto sklepieniem nad czterema niesymetrycznymi przęsłami, dwoma mniejszymi północnymi i dwoma większymi południowymi.
Gruszkowe w przekroju żebra prezbiterium spięto profilowanymi zwornikami i opuszczono wiązkami na służki, oryginalnie zakończone wysoko osadzonymi konsolami, a pod koniec średniowiecza przedłużonymi bliżej posadzki. Część prezbiterialną kościoła od nawy głównej oddzielono wysoką arkadą tęczy o ostrołucznej archiwolcie. W korpusie podział na nawy zapewniły prostokątne, dość masywne filary dźwigające ostrołuczne arkady. Podobnie jak w prezbiterium żebra nawy głównej i naw bocznych spięto zwornikami, opuszczono wiązkami na służki i podwieszono w połowie wysokości arkad na rzeźbionych konsolach o dekoracji roślinnej i w formie masek. Jedynie żebra przy arkadzie tęczy opuszczono do posadzki.
W 1574 roku tuż obok kościoła po północnej stronie korpusu wzniesiono czworoboczną w planie tzw. Białą Wieżę. Utworzona jeszcze w stylistyce późnogotyckiej ta wolnostojąca konstrukcja o wysokości 72 metrów, zbudowana została z jasnego piaskowca. Jej elewacje porozdzielano horyzontalnie na linii podziałów kondygnacyjnych gzymsami kordonowymi. Najmniejsze otwory okienne przebito dopiero na drugim piętrze, nieco większe wstawiono na trzecim piętrze, a największe dwudzielne przeźrocza przebito na kondygnacji z dzwonami, by ich dźwięk mógł się swobodnie rozchodzić.
Stan obecny
Dzięki renowacji z drugiej połowy XIX wieku kościół posiada dziś gotycki charakter. Większość maswerków została wymieniona lub odnowiona, pierwotne zachowały się między innymi na drugim piętrze wieży. Nietypowy pięcioboczny kształt arkady tęczy zapewne także jest wynikiem remontu, podobnie jak zbliżony kształt arkad międzynawowych korpusu. Odnowiono również sklepienie nawy północnej. Najciekawszym zachowanym elementem wyposażenia kościoła jest wykonane z piaskowca w 1497 roku pastoforium, dzieło mistrza Matěja Rejska, słynnego z prac przy świątyni św. Barbary w Kutej Horze, czy bramy Prochowej w Pradze. Kolejną atrakcją jest cynowa gotycka chrzcielnica z 1406 roku, którą husyci sprowadzili ze zniszczonego klasztoru w Podlažicach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cechner A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 19. Politický okres královéhradecký, Praha 1904.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.