Historia
Zamek został wzniesiony na północnym brzegu rzeki Radbuzy, w miejscu, gdzie przekraczany był ważny szlak łączący Pragę z Ratyzboną. Zbudowano go w okresie gorącego sporu między Przemysłem Ottokarem II a księciem bawarskim Henykiem XIII o obsadę arcybiskupstwa salzburskiego. W 1246 roku został wybrany Filip z Sponnheim, kuzyn króla czeskiego, jednak kapituła salzburska zdetronizowała go w 1256 i obrała Ulricha von Seckau. Dlatego w związku z narastaniem napięcia wzniesienie obwarowań przy ważnej przeprawie i szlaku wydawało się uzasadnione. Inicjatorem budowy był po 1258 roku biskup praski Jan III z Dražic, doradca i bliski współpracownik króla Przemysła Ottokara II, który wzniósł zamek na miejscu wcześniejszego, obronnego dworu biskupiego. Późniejsze rozbudowy prowadzono w XIV wieku, głównie w czasach pierwszego czeskiego arcybiskupa Arnošta z Pardubic i Jana z Jenštejna.
Biskupi na zamku przebywali sporadycznie, utrzymanie obwarowań w dobrym stanie należało do obowiązków burgrabiów, z których najstarszym znanym był Zbyněk z Osvračína, wspominany w źródłach w 1331 roku. Burgrabia Zdeněk z Drštky z powodzeniem bronił zamku w 1422 i w 1431 roku przed husytami. Po wojnach religijnych pierwszej połowy XV wieku zamek przeszedł z własności kościelnej na ręce feudałów świeckich. W 1426 roku cesarz Zygmunt oddał go w zastaw wujowi Zdeňka, Zdenkowi Kolvínowi z Ronšperka, a od 1535 roku zamek znajdował się w posiadaniu rodziny Lobkovic.
W 1547 roku Horšovský Týn nawiedził ogromny pożar, który zniszczył prawie całe miasto i przedmieścia oraz poważnie uszkodził warownię. Odbudowy i jednocześnie znaczącej renesansowej przebudowy podjął się Jan młodszy Popel z Lobkovic. Jego potomkowie zamieszkiwali w odbudowanej rezydencji, ale utracili majątek po bitwie pod Białą Górą, w wyniku represji popowstaniowych i konfiskaty. Zamek został zakupiony w 1623 roku przez hrabiego Maximiliána z Trauttmansdorffu, do którego spadkobierców należał aż do nacjonalizacji w 1945 roku.
Architektura
Zamek został zbudowany na wysokim północnym brzegu rzeki Radbuzy, chronionym naturalnymi warunkami terenu tylko z dwóch stron – zachodniej i południowej. Po południowej stronie wzgórze opadało gwałtownie ku rzece, na zachodzie natomiast pochylało się stromo ku dolinie strumienia, który wpadał z północy do Radbuzy. Z pozostałych stron trzeba było wykopać głębokie rowy i usypać ziemne wały. Oba rowy wraz ze stokami od zachodu i południa nadały zamkowi nieco nieregularny, czworoboczny (trapezowaty) kształt o wymiarach 69 metrów długości i 50 metrów szerokości. Bezpieczniejsze strony zachodnia i południowa otrzymały węższe, przeszło 2 metrowej grubości mury, podczas gdy od północy i wschodu mur obronny miał 3 metry grubości.
Główne wejście znajdowało się po wschodniej stronie, dokładnie naprzeciwko szlaku wiodącego z Pragi. Był to zwykły portal bramny przepruty w murze i dostępny przez fosę po zwodzonym moście. Od południa flankowała go czworoboczna wieża o wymiarach 9,5 x 7,5 metra, z której zachodnią ścianą sąsiadował niski budynek, być może siedziba burgrabiego. Co ciekawe budynek ten powstał z przekształcenia starszej kaplicy z pierwszej połowy XIII wieku, funkcjonującej w poprzedzającym zamek dworze biskupim (badania archeologiczne wykazały również istnienie mniejszego skrzydła po stronie wschodniej). Późnoromańska lub wczesnogotycka kaplica składała się z prostokątnej nawy i węższego, czworobocznego prezbiterium, które później wkomponowano w mury zamku, choć miały one wyraźnie cieńsze ściany, słabsze nawet od zachodniej przybudówki budynku (kaplicy).
Główny i zarazem najstarszy budynek mieszkalny o szerokości 13 metrów został wzniesiony na przeciwległej od bramy stronie dziedzińca, zajmując całą zachodnią część o długości 52,5 metra. Jego najbardziej masywną partią była duża wieża od strony południowej, szeroka na 13 metrów i skierowana w kierunku brodu na rzece oraz schodzącej do niej drogi z Přimdy. Przyziemie wieży z jednym otworem szczelinowym w południowej ścianie o grubości 3,5 metra, było pierwotnie dostępne tylko od góry, poprzez sklepienie krzyżowe. Obok znajdował się parter budynku mieszkalnego o szerokości 4,6 metra z korytarzem otwartym na dziedziniec ostrołukowym portalem. Tuż za nim w odległości 3 metrów znajdował się drugi portal ostrołukowy wychodzący na obszar tylnego niewielkiego placu między zamkiem a urwiskiem. Korytarz zamykany był broną. Resztę skrzydła mieszkalnego wypełniały w przyziemiu sutereny, z podłogami zagłębionymi 1,8 metra poniżej poziomu dziedzińca. Składały się one z trzech pomieszczeń, do których dostęp wiódł schodami usytuowanymi w aneksie na dziedzińcu (w XVI wieku dobudówka ta została powiększona o sklepiony kolebkowo korytarz ze spiralnymi schodami prowadzącymi na renesansową antresolę, zbudowaną między piwnicami a pierwszym piętrem pałacu). Schody z aneksu wiodły do dużego pomieszczenia – sieni, której sklepienie krzyżowo – żebrowe podparto dwoma filarami. Od północy sąsiadowała z nią mniejsza komora z jednym, centralnie umieszczonym filarem i także sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Z niej, umieszczone w grubości muru schody, wiodły bezpośrednio na piętro. Trzecie pomieszczenie przyziemia-piwnicy w narożniku północno – zachodnim miało oddzielne wejście z dziedzińca ze schodami w przybudówce i było sklepione kolebkowo. W jego grubej ścianie od strony dziedzińca umieszczono wąski korytarz, który prawdopodobnie był klatką schodową. Część ta stanowiła przyziemie kolejnej czworobocznej wieży, podobnej do tej po stronie południowo – zachodniej. Wszystkie pomieszczenia piwnicy-przyziemia były oświetlane wąskimi, niewielkimi otworami, jedynie sień wejściowa posiadała dwa większe okna.
Pomieszczenia mieszkalne pierwszego piętra łączył drewniany krużganek spojony aneksem schodowym. Ich podłogi nie były takie same: w wieży południowo – zachodniej i nad korytarzem poziom był o 1,8 metra wyższy niż w pozostałej części, co musiały wyrównywać schody drewnianego ganku. Pośrodku portal prowadził do sporego pomieszczenia zwieńczonego dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, przekształconymi w sklepienie renesansowe po pożarze z 1547 roku (wówczas też wstawiono ściankę dzielącą przestrzeń na dwie mniejsze izby). Od wschodu pomieszczenie pierwotnie oświetlane było dużymi, ostrołukowymi oknami. Oprócz bezpośredniego wejścia z dziedzińca było skomunikowane z przyziemiem wspomnianymi już schodami w grubości muru, oraz portalem z sąsiednią, położoną na północy komnatą, która wyposażona była w narożny kominek i sklepienie krzyżowe. Ostatnie pomieszczenie, kończące pałac na północy, pierwotnie było zapewne przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym (dzisiaj ma sklepienie kolebkowe). Po stronie południowej ze środkową, dwuprzęsłową salą graniczyła wyżej położona sień z dwoma małymi przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego.
Całe piętro wieży południowo – zachodniej zajmowała kaplica. Boczne ściany jej nawy w przyziemiu rozdzielone były arkadami ze zwieńczeniami w trójliście. Powyżej, przyścienne służki podtrzymywały żebra sklepienia, spojonego centralnym zwornikiem. Ich kapitele i konsole ozdobiono przeważnie motywami roślinnymi, lecz dwa ze wsporników ukształtowano w formie ludzkich twarzy. Przy zachodniej ścianie usytuowano 2,6 metrową emporę, do której wiodły schody umieszczone w południowym murze. Przepięknie rozwiązano wschodnią część kaplicy, gdzie prezbiterium zamknięto nie, jak zawsze w kościołach, pełnymi ścianami, ale żebrami sklepień przechodzącymi w wiązki służek oraz dwoma wolnostojącymi filarami. Dwie boczne przestrzenie i część środkową wschodniej strony prezbiterium pierwotnie zakończono trzema długimi oknami ze zwieńczeniami w postaci trójliści. Architektoniczna koncepcja kaplicy świadczyła o wysokich umiejętnościach anonimowych budowniczych i ich zdolności we wprowadzaniu oryginalnych rozwiązań, w tym wypadku wpasowania eleganckiego pomieszczenia w mury zamku, kosztem ich grubości. W grubości muru osadzono bowiem trójboczne zamknięcie kaplicy przykryte sklepieniem sześciodzielnym, flankowane dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego. Nietypowo poprzedzało ono drugie sklepienie sześciodzielne w centralnej części kaplicy, typ sklepienia przeznaczony dla wielobocznych zamknięć, który tutaj uzupełniony został dwoma sklepieniami trójpodporowymi.
Reasumując gotycki zamek składał się z obwodu murów, niewielkiego budynku południowo – wschodniego i wieży narożnej oraz zachodniego skrzydła mieszkalno – reprezentacyjnego z czworoboczną wieżą po stronie południowej i północnej. Zakłada się również istnienie wieży w narożniku północno – wschodnim oraz mniejszego skrzydła wschodniego. Po pożarze z 1547 roku skrzydło zachodnie zostało podwyższone o dodatkową kondygnację, a następnie wzniesiono (czy też przebudowano) skrzydło wschodnie i zabudowę po stronie północnej, gdzie nowe budynki wyszły poza obwód pierwotnych murów obronnych. Zamek uzyskał także dodatkowy, zewnętrzny mur obronny, zaopatrzony w dwie cylindryczne baszty po stronie wschodniej i wydzielający niewielki dziedziniec po stronie zachodniej.
Zamek sąsiadował od strony wschodniej i częściowo południowej z miastem, którego mury obronne stykały się z obwarowaniami zamku blisko narożnika północno – wschodniego i we wschodniej części kurtyny południowej zewnętrznego muru parchamu. Mur miejski miał około 1,5 metra grubości, około 8 metrów wysokości do poziomu chodnika straży i od schyłku średniowiecza proste przedpiersie przeprute kluczowymi otworami strzeleckimi. Obwarowania miejskie nie były wzmocnione systemem basztowym, jedynie w narożniku południowo – wschodnim znajdowała się pojedyncza obła wieża. Na całej długości poprzedzone były natomiast przekopem, nawet od strony rzeki i kanału młyńskiego. Jego szerokość po stronie północnej, gdzie płynnie przechodził w przekop zamku, wynosiła około 20 metrów, a głębokość 6 metrów. Do miasta wiodły dwie bramy: Górna po stronie północno – wschodniej oraz Dolna, w bliskiej odległości od zamku, po jego południowej stronie. Prawdopodobnie miały one formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiu, przy czym Górna poprzedzona była długim, ukośnie poprowadzonym przedbramiem.
Stan obecny
Obecnie zamek w Horšovským Týnie pomimo, iż z zewnątrz zatracił pierwotne cechy stylowe w wyniku renesansowej i barokowej przebudowy, to jednak wewnątrz posiada niesamowite perły architektury gotyckiej. Oprócz licznych oryginalnych portali i sklepień przyziemia jest to przede wszystkim zamkowa kaplica. Jej konstrukcja, zarówno pod względem konstrukcyjnym, jak i ekspresywnym, stanowi jeden z najwspanialszych przykładów średniowiecznej architektury na terenie Czech o niezwykłej wartości artystycznej. Jest to oryginalna całość, choć w szczegółach eklektycznie złożona z wielu wcześniej znanych elementów. Chociaż wczesnogotycka kaplica została uszkodzona przebudową renesansową po pożarze z 1547 roku, to jednak znaczna jej część zachowała się w pierwotnej formie.
Zamek wraz ze wszystkimi ważniejszymi wnętrzami udostępniony jest do zwiedzania w okresie od 30 marca do 30 października w godzinach 10.00–15.00/16.00 oraz w letnim sezonie turystycznym w godzinach 9.00–17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.