Historia
Zamek został wzniesiony na północnym brzegu rzeki Radbuzy, w miejscu, gdzie przekraczany był ważny szlak łączący Pragę z Ratyzboną. Zbudowano go w okresie gorącego sporu między Przemysłem Ottokarem II a księciem bawarskim Henykiem XIII o obsadę arcybiskupstwa salzburskiego. W 1246 roku na stolec biskupi został wybrany Filip z Sponnheim, kuzyn króla czeskiego, jednak kapituła salzburska zdetronizowała go w 1256 i obrała Ulricha von Seckau. Dlatego w związku z narastaniem napięcia wzniesienie obwarowań przy ważnej przeprawie i szlaku wydawało się uzasadnione. Inicjatorem budowy był po 1258 roku biskup praski Jan III z Dražic, doradca i bliski współpracownik króla Przemysła Ottokara II, który wzniósł zamek na miejscu wcześniejszego, spustoszonego pożarem dworu biskupiego i romańskiego kościoła.
W XIV wieku zamek był rozbudowywany, głównie w czasach pierwszego czeskiego arcybiskupa Arnošta z Pardubic i Jana z Jenštejna. Biskupi na zamku przebywali jednak sporadycznie, powierzając utrzymanie obwarowań w dobrym stanie burgrabiom, z których najstarszym znanym był niejaki Nechval z Osvračína, wspominany w źródłach pisanych w 1331 roku. Burgrabia Zdeněk z Drštky z powodzeniem bronił zamku w 1422 i w 1431 roku przed husytami. Po wojnach religijnych pierwszej połowy XV wieku zamek przeszedł z własności kościelnej na ręce feudałów świeckich. W 1426 roku cesarz Zygmunt oddał go w zastaw wujowi Zdeňka, Zdenkowi Kolvínowi z Ronšperka, a od 1535 roku zamek znajdował się w posiadaniu rodziny Lobkovic.
W 1547 roku Horšovský Týn nawiedził ogromny pożar, który zniszczył prawie całe miasto i przedmieścia oraz poważnie uszkodził warownię. Odbudowy i jednocześnie znaczącej renesansowej przebudowy podjął się Jan młodszy Popel z Lobkovic. Jego potomkowie zamieszkiwali w odbudowanej rezydencji, ale utracili majątek po bitwie pod Białą Górą z 1620 roku, w wyniku represji popowstaniowych i konfiskat prowadzonych przez Habsburgów. Zamek został zakupiony w 1623 roku przez hrabiego Maximiliána z Trauttmansdorffu, do którego spadkobierców należał aż do nacjonalizacji w 1945 roku.
Architektura
Zamek został zbudowany na wysokim północnym brzegu rzeki Radbuzy, chronionym naturalnymi warunkami terenu tylko z dwóch stron – zachodniej i południowej. Po południowej stronie wzgórze opadało gwałtownie ku rzece, na zachodzie natomiast pochylało się stromo ku dolinie strumienia, który wpadał z północy do Radbuzy. Z pozostałych kierunków trzeba było wykopać głębokie rowy i usypać ziemne wały. Oba rowy wraz ze stokami od zachodu i południa nadały zamkowi nieco nieregularny, czworoboczny (trapezowaty) kształt o wymiarach 69 metrów długości i 50 metrów szerokości. Bezpieczniejsze strony zachodnia i południowa otrzymały węższe, przeszło 2 metrowej grubości mury, podczas gdy od północy i wschodu mur obronny miał 3 metry grubości.
Główny wjazd na teren zamku znajdował się po wschodniej stronie, dokładnie naprzeciwko szlaku wiodącego z Pragi. Był to zwykły portal bramny przepruty w murze i dostępny przez fosę po zwodzonym moście. Od południa flankowała go czworoboczna wieża o wymiarach 9,5 x 7,5 metra, z której zachodnią ścianą sąsiadował niski budynek, być może siedziba burgrabiego. Co ciekawe budynek ten powstał z przekształcenia starszej kaplicy z pierwszej połowy XIII wieku, funkcjonującej w poprzedzającym zamek dworze biskupim. Późnoromańska kaplica składała się z prostokątnej nawy i węższego, czworobocznego prezbiterium, które później wkomponowano w mury zamku, choć miały one wyraźnie cieńsze ściany. Po zachodniej stronie, na przedłużeniu nawy kaplicy funkcjonował budynek współczesnego jej dworu. Również on został wtopiony we wczesnogotycki zamek.
Główny i zarazem najstarszy budynek mieszkalny zamku o szerokości 13 metrów, został wzniesiony na przeciwległej od bramy stronie dziedzińca, gdzie zajął całą zachodnią część o długości 52,5 metra i szerokości około 13 metrów. Jego najbardziej masywną partią była przyległa od południa wieża, skierowana w kierunku brodu na rzece oraz schodzącej do niej drogi z Přimdy. Również z drugiej, północnej strony budynek flankowany był czworoboczną wieżą o zbliżonych gabarytach, ale nie miała ona pogrubionego zewnętrznego narożnika, jaki utworzono w wieży południowo – zachodniej. Pałac był budowlą przejezdną, bowiem w jego przyziemiu znajdował się korytarz wiodący na tył zamku. Posiadał też od strony dziedzińca niewielki aneks wejściowy ze schodami (w XVI wieku dobudówka ta została powiększona o sklepiony kolebkowo korytarz ze spiralnymi schodami prowadzącymi na antresolę, zbudowaną między przyziemiem a pierwszym piętrem pałacu).
Przyziemie wieży południowo – zachodniej przykryte było sklepieniem krzyżowym i doświetlone tylko jednym otworem szczelinowym w południowej ścianie o grubości 3,5 metra. Komora ta pierwotnie dostępna była wyłącznie z góry, poprzez wąskie schody w grubości muru. Obok znajdował się parter budynku mieszkalnego z korytarzem otwartym na dziedziniec ostrołukowym portalem. Tuż za nim w odległości 3 metrów znajdował się drugi, zamykany wrotami portal ostrołukowy, nietypowo osadzony w około dwóch trzecich długości przejazdu. Trzeci portal zachodni wychodził na obszar tylnego niewielkiego placu między zamkiem a urwiskiem. Korytarz zamykany był broną osadzoną w grubości muru. Resztę skrzydła mieszkalnego wypełniały w przyziemiu sutereny, z podłogami zagłębionymi 1,8 metra poniżej poziomu dziedzińca. Schody z aneksu na dziedzińcu wiodły w dół do dużego pomieszczenia – sieni, której trójprzęsłowe, bezżebrowe sklepienie krzyżowe podparto dwoma filarami. Jego przęsła rozdzielono pięciobocznymi gurtami, na ścianach opartymi na drobnych ostrosłupowych wspornikach. Ośmioboczne w przekroju filary wyposażono w cokoły i proste głowice. Pomieszczenie doświetlano i wentylowano trzema ostrołukowymi otworami od zachodu oraz dwoma nieco większymi od strony dziedzińca, umieszczonymi symetrycznie na osiach przęseł. Od północy z salą sąsiadowała mniejsza komora na rzucie kwadratu, z jednym, centralnie umieszczonym filarem i sklepieniem krzyżowym. Z niej schody, umieszczone w grubości masywnego muru poprzecznego, wiodły bezpośrednio na piętro. Trzecie, również kwadratowe pomieszczenie sutereny w narożniku północno – zachodnim zamku, stanowiło już najniższą część narożnej wieży. Miało oddzielne wejście po schodach z dziedzińca i było sklepione kolebkowo. W jego grubej ścianie od strony dziedzińca umieszczono wąski korytarz, który prawdopodobnie był klatką schodową. Obydwa kwadratowe pomieszczenia sutereny były oświetlane wąskimi, rozglifionymi do wnętrza otworami.
Pomieszczenia mieszkalne pierwszego piętra łączył drewniany ganek spojony z aneksem schodowym. Posadzki tej kondygnacji nie były takie same: w wieży południowo – zachodniej i nad korytarzem bramnym poziom był o 1,8 metra wyższy niż w pozostałej części, co musiały wyrównywać schody drewnianego ganku. Pośrodku portal prowadził do sporego pomieszczenia zwieńczonego dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego opartego na konsolach, przekształconymi w sklepienie renesansowe po pożarze z 1547 roku (wówczas też wstawiono ściankę dzielącą przestrzeń na dwie mniejsze izby). Od wschodu pomieszczenie pierwotnie oświetlane było dużymi, ostrołukowymi oknami maswerkowymi. Oprócz bezpośredniego wejścia z dziedzińca było skomunikowane z przyziemiem wspomnianymi już schodami w grubości muru, oraz portalem z sąsiednią, położoną na północy komnatą. Ta ostatnia wyposażona była w sklepienie krzyżowe pięciodzielne, przy czym nietypowa forma sklepienia była wynikiem konieczności jego dostosowania do kaptura kominka, jaki osadzono w jednym z narożników. Ostatnie pomieszczenie, kończące pałac na północy, pierwotnie było zapewne przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym (później zastąpionym kolebką). Po stronie południowej ze środkową, dwuprzęsłową salą graniczyła wyżej położona wąska sień z dwoma małymi przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego. Pełniła ona rolę przedsionka kaplicy i była oświetlana dużym oknem maswerkowym od strony dziedzińca, które w dolnej części mieściło wejście z ganku. Tuż obok znajdował się mniejszy portal wiodący przez schody w grubości muru na emporę kaplicy.
Całe piętro wieży południowo – zachodniej zajmowała kaplica. Boczne ściany jej nawy w przyziemiu rozdzielone były ślepymi arkadami ze zwieńczeniami w trójliście. Powyżej, przyścienne służki podtrzymywały żebra sklepienia, spojonego centralnym zwornikiem. Ich kapitele i konsole ozdobiono przeważnie motywami roślinnymi, lecz dwa ze wsporników ukształtowano w formie ludzkich twarzy. Przy zachodniej ścianie usytuowano 2,6 metrową emporę, do której wiodły schody umieszczone w południowym murze. Przepięknie rozwiązano wschodnią część kaplicy, gdzie prezbiterium oddzielono od nawy nie arkadą tęczy, ale żebrami sklepień przechodzącymi w wiązki służek oraz dwoma wolnostojącymi filarami. Dwie boczne przestrzenie i część środkową wschodniej strony prezbiterium pierwotnie zakończono trzema długimi i wąskimi oknami ze zwieńczeniami w postaci trójliści. Kaplica tonęła w półmroku, były to bowiem pierwotnie jedynie okna w pozbawionej otworów od południa i zachodu przestrzeni. Architektoniczna koncepcja kaplicy świadczyła o wysokich umiejętnościach anonimowych budowniczych i ich zdolności we wprowadzaniu oryginalnych rozwiązań, w tym wypadku wpasowania eleganckiego pomieszczenia w mury zamku, kosztem ich grubości. W masie muru osadzono bowiem trójboczne zamknięcie kaplicy przykryte sklepieniem sześciodzielnym, flankowane dwoma prostokątnymi przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego. Nietypowo poprzedzało ono drugie sklepienie sześciodzielne w centralnej części kaplicy, typ sklepienia przeznaczony dla wielobocznych zamknięć budowli sakralnych, który w Týnie uzupełniony został dwoma sklepieniami trójpodporowymi.
Reasumując wczesnogotycki zamek składał się z obwodu murów, niewielkiego budynku południowo – wschodniego i wieży narożnej oraz zachodniego skrzydła mieszkalno – reprezentacyjnego z czworobocznymi wieżami po stronie południowej i północnej. Przypuszczalnie wieża znajdowała się również w narożniku północno – wschodnim zamku, bowiem była to najbardziej zagrożona część założenia, najsłabiej chroniona naturalnymi warunkami terenu. Po pożarze z 1547 roku skrzydło zachodnie zostało podwyższone o dodatkową kondygnację, a następnie wzniesiono (czy też przebudowano) skrzydło wschodnie i zabudowę po stronie północnej, gdzie nowe budynki wyszły poza obwód pierwotnych murów obronnych. Zamek uzyskał także dodatkowy, zewnętrzny mur obronny, zaopatrzony w dwie cylindryczne baszty po stronie wschodniej i wydzielający niewielki dziedziniec po stronie zachodniej.
Zamek sąsiadował od strony wschodniej i częściowo południowej z miastem, którego mury obronne stykały się z obwarowaniami zamku blisko narożnika północno – wschodniego i we wschodniej części kurtyny południowej zewnętrznego muru parchamu. Mur miejski miał około 1,5 metra grubości, około 8 metrów wysokości do poziomu chodnika straży i od schyłku średniowiecza proste przedpiersie przeprute kluczowymi otworami strzeleckimi. Obwarowania miejskie nie były wzmocnione systemem basztowym, jedynie w narożniku południowo – wschodnim znajdowała się pojedyncza obła wieża. Na całej długości poprzedzone były natomiast przekopem, nawet od strony rzeki i kanału młyńskiego. Jego szerokość po stronie północnej, gdzie płynnie przechodził w przekop zamku, wynosiła około 20 metrów, a głębokość 6 metrów. Do miasta wiodły dwie bramy: Górna po stronie północno – wschodniej oraz Dolna, w bliskiej odległości od zamku, po jego południowej stronie. Prawdopodobnie miały one formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiu, przy czym Górna poprzedzona była długim, ukośnie poprowadzonym przedbramiem.
Stan obecny
Obecnie zamek w Horšovským Týnie pomimo, iż z zewnątrz zatracił pierwotne cechy stylowe w wyniku renesansowej i barokowej przebudowy, to jednak wewnątrz posiada prawdziwe perły architektury gotyckiej. Oprócz licznych oryginalnych portali i sklepień przyziemia jest to przede wszystkim zamkowa kaplica. Jej konstrukcja, zarówno pod względem konstrukcyjnym, jak i ekspresywnym, stanowi jeden z najwspanialszych przykładów średniowiecznej architektury na terenie Czech o niezwykłej wartości artystycznej. Jest to oryginalna całość, choć w szczegółach eklektycznie złożona z wielu wcześniej znanych elementów. Chociaż wczesnogotycka kaplica została uszkodzona pożarem z 1547 roku i częściowo zmodernizowana przebudową renesansową, to jednak znaczna jej część, zwłaszcza wschodnia partia, zachowała się w pierwotnej formie.
Zamek w Horšovským Týnie wraz ze wszystkimi ważniejszymi wnętrzami udostępniony jest do zwiedzania w okresie od 30 marca do 30 października w godzinach 10.00–15.00/16.00 oraz w letnim sezonie turystycznym w godzinach 9.00–17.00. Po drugiej stronie rzeki warto także zobaczyć gotycki kościół św. Apolinarego, a w pobliskiej wsi Horšov (od której zapewne Týn uzyskał nazwę) kościół Wszystkich Świętych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.