Historia
Początki wsi Hnanice a zarazem pierwszej, jeszcze niewielkiej świątyni miały miejsce w początkach XIII wieku. Według tradycji osada była punktem zbornym dla rycerzy wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej z obszarów na północ od Dunaju. Powaga i ryzyko misji miały doprowadzić do rozwoju intensywnego życia duchowego, dlatego w trzeciej ćwierci XIII wieku pierwotna kaplica została zastąpiona małym kościołem pod wezwaniem św. Wolfganga. Został on zbudowany nad studnią, której przypisywano cudowne uzdrowienia. Z tego powodu kościół wkrótce stał się miejscem licznych pielgrzymek.
W 1471 roku opat klasztoru Louka, Jan Bavor, uzyskał dla Hnanickiej świątyni odpusty, z który miała być finansowana budowa nowego, większego kościoła. Prace pod nadzorem mistrza Lorenza Spenninga, budowniczego katedry św. Szczepana w Wiedniu, rozpoczęto około 1480-1482. Nietypowo budowę zaczęto od wieży, by stara świątynia mogła jak najdłużej służyć wiernym i pielgrzymom. Ukończono ją wraz z korpusem nawowym do końca XV wieku, jednak z powodu sporów dotyczących finansowania, nigdy nie zbudowano nowego prezbiterium, pozostawiając starszą konstrukcję, powiększoną na początku XVI wieku o kaplicę św. Leonarda. Kaplicę odnotowano po raz pierwszy w 1510 roku jako „capella nova”, kiedy to kościół konsekrował biskup nikopolski Martin.
Kres funkcjonowania parafii przyniosła w drugiej połowie XVI stulecia reformacja, a w pierwszej połowie XVII wieku budowla została spalona w trakcie wojny trzydziestoletniej. Remont przeprowadzono po zakończeniu walk, w 1657 roku, a w jego trakcie wzniesiono nowe sklepienia. Pod koniec XVIII wieku w ramach reform józefińskich zniesiono miejsca pielgrzymek. Kaplica nad studnią zaczęła od tamtego momentu służyć jako magazyn dla miejscowej społeczności. Została odnowiona dopiero pod koniec XIX wieku, lecz niestety już w 1945 cały kościół został zniszczony. Naprawy rozpoczęto dopiero w latach 80-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowano pośrodku osady, jako budowlę orientowaną względem stron świata, ale z lekkim odchyleniem prezbiterium ku południowemu – wschodowi, co było spowodowane przepływającym zaraz obok na tym kierunku strumieniem Daníž. Pierwotna świątynia wzniesiona w XIII wieku nad studnią, powstała jako budowla jednonawowa na planie prostokąta, z trójbocznie zamkniętym, opiętym przyporami prezbiterium i małą wieżą od południa, która mieściła zakrystię na parterze. Wnętrze nawy przykryto płaskim, drewnianym stropem, natomiast prezbiterium zwieńczono sklepieniem krzyżowym nad przęsłem kwadratowym i sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem. W zakrystii umieszczono sklepienie kolebkowe.
Pod koniec XV wieku wzniesiono nowy, obszerny, trójnawowy, czteroprzęsłowy korpus o 21 metrach długości, 17 metrach szerokości i 24 metrach wysokości łącznie z dwuspadowym dachem. Korpus nie uzyskał w planie formy idealnego czworoboku, gdyż od północy na wysokości trzeciego przęsła od zachodu wysunięto płytki, ale wysoki ryzalit, przypominający transept. Nie był też typową halą, jako że nawa główna otrzymała nieco większą wysokość od naw bocznych. Co więcej korpus zorientowano osią na linii północny – zachód, południowy – wschód, z jeszcze większym odchyleniem niż miała stara część budowli, przez co obie części połączone zostały bardzo nieregularnie, pod skosem.
Cały korpus został od strony zewnętrznej wzmocniony licznymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi ukośnie. Przypory ozdobiono profilowanymi wnękami ze szczycikami i sterczynami zakończonymi kwiatonami, oraz krótkimi odcinkami fryzów w najwyższych partiach (po stronie południowej) lub ostrołucznymi blendami z trójliśćmi (po stronie północnej). Pomiędzy przyporami w środkowej i górnej części korpusu przebito duże, ostrołukowe okna, zaś pod szerokim, profilowanym gzymsem podokiennym w zachodnich przęsłach mniejsze okna ostrołuczne o szerokich rozglifieniach (doświetlały one przyziemie empory). Wyjątkowo potraktowano drugie przęsła od zachodu z powodu umieszczenia w nich portali: od południa umieszczono okulus z maswerkiem wypełnionym rybimi pęcherzami, a w północnym pozostawiono ścianę pełną, bez okna (ewentualnie okulus zamurowano w okresie nowożytnym).
Bogato zdobione portale wejściowe korpusu umieszczono od strony północnej i południowej, w drugich przęsłach od zachodu. Oba uzyskały archiwoltę zamkniętą łukiem w tzw. ośli grzbiet, z silnym profilowaniem zakończonym na niskich cokołach i przenikającymi się pośrodku archiwolty wałkami. Oba też zwieńczono kwiatonami w postaci dużych krzyży oraz oflankowano płaskorzeźbionymi sterczynami w których utworzono baldachimowe wnęki na figury. W północnym tympanonie wyrzeźbiono motyw Zwiastowania Marii Panny, w północnym natomiast Chrystusa w koronie cierniowej. Obydwa przejścia portali uzyskały formę dwuramienną (siodłową).
Od strony zachodniej wybudowana została nowa wysoka wieża o cechach obronnych. Założono ją na planie czworoboku z czterema kondygnacjami rozdzielonymi gzymsami kordonowymi i mniejszą najwyższą kondygnacją na rzucie ośmioboku (w sumie wieża otrzymała sześć kondygnacji z czego dwie podsklepione). Z trzech stron w jej elewacjach przebito niewielkie, szczelinowe otwory, a część czworoboczną zwieńczono machikułami.
Wewnątrz korpusu podział na nawy zapewniły dwa rzędy ośmiobocznych filarów, osadzonych na szesnastobocznych cokołach na rzucie gwiazd, przy czym w jeden z filarów wtopiono kamienna ambonę. Filary podpierały sklepienia korpusu, których żebra opuszczone były także na przyścienne służki, poprowadzone aż do posadzki. W połowie wysokości służki przerwano bogato zdobionymi konsolami i baldachimami, mającymi pierwotnie pomieścić rzeźbione figury. W zachodniej części korpusu umieszczona została empora, do której wiodły schody w przysadzistej, półokrągłej wieżyczce przy zachodniej ścianie nawy północnej. Emporę otwarto na nawy boczne bogato profilowanymi, ostrołucznymi arkadami, w których zewnętrzne wałki profilowania utworzyły łuki w ośle grzbiety i ozdobione zostały żabkami. Środkowa, najszersza arkada zamknięta została łukiem półkolistym. Przyziemie empory przykryto sklepieniem gwiaździstym, czteroramiennym.
Jako, iż przebudowy z końca XV wieku nigdy nie ukończono, po wschodniej stronie kościoła wciąż funkcjonowała starsza nawa i prezbiterium z południową zakrystią, będącą pozostałością dawnej wieży. Jedynie na początku XVI wieku do południowej ściany starej, XIII-wiecznej nawy dostawiono kaplicę św. Leonarda, o wielobocznym wschodnim zamknięciu i gładkich elewacjach przeprutych ostrołucznymi, rozglifionymi oknami zwieńczonymi trójliśćmi. Wnętrze kaplicy przykryte zostało sklepieniem żebrowym, sieciowym, w typie zastosowanym w praskiej katedrze św. Wita, ale niezbyt doskonałym od strony wykonania.
Stan obecny
Kościół jest dziś budowlą cenną a zarazem nietypową za sprawą połączenia XIII-wiecznej świątyni z dużo większym XV-wiecznym korpusem nawowym i wieżą, do których nie zdążono dobudować prezbiterium o odpowiednich gabarytach (dzięki czemu przetrwała najstarsza część kościoła). Całość budowli jest wyjątkowo okazała jak na niewielką, przygraniczną wieś. Przyciąga wzrok bogatymi, późnogotyckimi zdobieniami korpusu nawowego (portale, rozeta, maswerki okienne), a także masywną, surową wieżą o cechach obronnych. Wewnątrz niestety nie zachowało się oryginalne sklepienie XV-wiecznego korpusu nawowego, widoczne są natomiast uszkodzenia na arkadzie tęczy jakie spowodował pożar. Oprócz obecnego sklepienia, z XVII wieku pochodzi także widoczna dziś balustrada empory zachodniej (tworzące ją oryginalne płyciny z maswerkami ustawione są przy ścianach kościoła).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kříž J., Kostel sv. Wolfganga v Hnanicích – východiska a kontext, Brno 2021.
Kroupa P., Procházková M., Poutní kaple sv. Wolfganga v Hnanicích [w:] Od gotiky k renesanci: výtvarná kultura Moravy a Slezska 1400–1550 II, Brno 1999.