Historia
Pierwszym znanym właścicielem Heraltic był niejaki Vojslav z Lublic („Weiczlob von Lubliz”), który pojawił się w przywileju króla Przemysła II z 1255 roku, a następnie jeszcze jako świadek w dokumentach z 1265 i 1269 roku. Prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XIII wieku rozpoczął on budowę zamku, usytuowanego na szlaku łączącym królewskie miasta Bruntal i Opawę, inspirowanego być może nieodległym Cvilínem (bergfriedom w obu siedzibach nadano zbliżoną formę). Przed śmiercią Vojslav popadł w znaczne długi, nie wiadomo jednak czy spowodowane inwestowaniem w budowę zamku, czy zaangażowaniem w walki czesko – węgierskie.
Kolejnym właścicielem Heraltic był wspomniany w 1281 i 1288 roku Trutvin z Heraltic, a następnie jego brat Vítek, po którym pod koniec XIII wieku ród fundatora zamku wymarł. Miejscowymi dobrami zaczął wówczas rozporządzać książę opawski Mikołaj I, obdarzając nimi wpierw komorzego Protivę z Doubravicy, a następnie królewskiego kanclerza i proboszcza wyszehradzkiego Jana. Po jego śmierci zamek powrócił ponownie do rąk władców: Wacława II, Wacława III, księcia opawskiego Mikołaja I i króla Henryka Karynckiego. Około 1330 roku na zamku osiadł niejaki Bořuta, komorzy sądu ziemskiego na Opawie, po którym Heraltice przejął jego syn Alšík. Przez cały ten czas, aż do końca XIV wieku, na zamku nie prowadzono żadnych większych prac nad rozbudową.
W 1390 roku jako właściciel zamku odnotowany został Jindřich z Drahotuš („Henricus de Heraltowicz”). Na przełomie XIV i XV wieku Heraltice dzierżył Čeněk z Drahotuš, który część majątku rozsprzedał lub oddał w zastaw. Po nim właścicielem zamku był od 1411 roku Zbyněk Hřivnáč z Hněvošic oraz jego brat Petr, następnie od 1437 roku Petr Šlevic i jego syn Pavel. Ostatnimi właścicielami Heraltic w XV stuleciu byli od 1464 roku komorzy krnovski Zbyslav z Tvorkova, a od 1480 roku Hynčík Bírka z Násile. Dopiero za któregoś z nich prawdopodobnie przeprowadzono pierwszą rozbudowę, powiększającą zamek o budynek bramno – mieszkalny.
Nowożytne przekształcenia zamku rozpoczęto pod koniec XVI wieku, jednak jego gruntowna przebudowa nastąpiła po wielkim pożarze Heraltic z 1666 roku. Dwa lata później ich właścicielem został hrabia Jiří Štěpán z Vrbna, dla którego niewielki średniowieczny zamek nie był wystarczający i który sfinansował przebudowę starej siedziby w barokowy pałac. Kolejne modernizacje miały miejsce w XVIII i XIX wieku za Mistrovskich z Nemyšla i hrabiów Bellegarde.
Architektura
Zamek usytuowano na niewysokim, ale skalistym wzniesieniu, po północnej stronie stromych zboczy opadających ku dolinie ze strumieniem Heraltickim. Naturalne warunki terenu nie były zbyt korzystne, zapewniały bowiem ochronę tylko z jednej strony i wymagały utworzenia fosy na trzech pozostałych odcinkach. Wynikało to zapewne z chęci dogodnego usytuowana zamku po wschodniej stronie nieodległej wsi Velké Heraltice i kontroli przebiegającego przez nią szlaku Bruntal – Opawa. Od wschodu zamek przypuszczalnie zabezpieczał niewielki przygródek, natomiast od zachodu przed wsią znajdować się mogła gospodarcza zabudowa podzamcza.
Rdzeń zamek składał się z obwodu grubych na około 2 metry i wysokich od zachodu na co najmniej 14 metrów murów obronnych, opinających dziedziniec o czworobocznym, lekko trapezowatym kształcie. W ich północno – zachodnim narożniku usytuowano częściowo wysuniętą przed obwód muru cylindryczną wieżę o funkcji bergfriedu, która flankowała pobliską bramę wjazdową, umieszczoną w kurtynie zachodniej. Główny budynek mieszkalny usytuowany był w południowej, a więc teoretycznie najbezpieczniejszej części zamkowego dziedzińca.
Wieża główna miała co najmniej 20 metrów wysokości, średnicę zewnętrzną 9,4 metra i masywne mury grube w przyziemiu na 3,6 metra. Wejście do niej znajdowało się na wysokości 14 metrów, gdzie prowadziło z poziomu chodnika obronnego w koronie muru. Portal wejściowy znajdował się przy podeście z którego 10 stopni wiodło do kolebkowo sklepionych wąskich schodów w grubości muru wieży i w górę do kondygnacji zaopatrzonej w trzy rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie. Poniżej całą środkową i dolną część wieży zajmował wąski i całkowicie ciemny szyb o średnicy zaledwie 1,8 metra, prawdopodobnie przeznaczony na loch więzienny lub spiżarnię. Wszystkie kondygnacje wieży rozdzielone były drewnianymi stropami, kładzionymi na odsadzkach stopniowo coraz cieńszych murów (w górnych partiach średnica wnętrza wieży wynosiła już 6,3 metra).
Budynek mieszkalny o wymiarach 26 x 8 metrów zajmował całą południową część dziedzińca, przy czym jego ściana południowa, wschodnia i zachodnia stanowiła zarazem część obwodu obronnego. Wnętrze domu było dwuprzestrzenne, częściowo osadzone w wyciosanym w skale podłożu, z większą komorą sutereny w części wschodniej i mniejszą na zachodzie. Komora zachodnia posiadała dodatkowo wydzieloną po stronie zachodniej wąską, sklepioną piwniczkę o nieznanym przeznaczeniu, która być może zapewniała dostęp do źródła wody. Ponadto w północnym murze komory zachodniej umieszczono otwór strzelecki, zabezpieczający fragment dziedzińca przed bramą. Dwie główne komory pierwotnie przykryte były drewnianymi stropami, nad którymi funkcjonować musiały jeszcze dwie kondygnacje mieszkalne, z pomieszczeniami skomunikowanymi za pomocą drewnianego ganku umieszczonego od strony dziedzińca. Przykrycie budynku zapewniać mógł długi dach dwuspadowy, od zachodu schowany za wysoką kurtyną muru obronnego.
Zachodnia brama wjazdowa była prostym portalem przeprutym w murze obwodowym, najpewniej poprzedzonym zwodzonym mostem, który przerzucano nad otaczającym zamek przekopem. Teren przed czołową częścią zamku zajmowało podzamcze, z którego droga wiodła do wsi. Obronę bramy wjazdowej do zamku, oprócz wspomnianego bergfriedu, prowadzić można było z góry, z wysokości ganku w koronie muru zachodniego (wysokiego na co najmniej 14 metrów), funkcje obronne musiał też mieć budynek mieszkalny ze szczelinowym otworem w zachodniej suterenie. Trzy otwory strzeleckie w wieży głównej miały ogląd na drogę dojazdową, podzamcze oraz północne przedpole.
Pierwsza poważna rozbudowa zamku miała miejsce dopiero w XV wieku, kiedy to na terenie przekopu przed bramą wjazdową wzniesiono obszerny budynek bramny, łączący funkcje obronne i mieszkalne. Prawdopodobnie po jego wybudowaniu rów suchej fosy przesunięto na zachód, tak by poprzedzał nową budowlę. Przypuszczalnie zarówno przed przebudową, jak i po rozbudowie wjazdu na teren zamku, przejazd bramny zamykany był chowanym do płytkiej wnęki zwodzonym mostem. Utworzenie budynku bramnego wydłużyło przejazd bramny, ale jednocześnie zmniejszyło rolę flankującą wieży głównej.
Stan obecny
Zamek na skutek gruntownych nowożytnych przekształceń całkowicie zatracił pierwotne, średniowieczne cechy stylistyczne i jest dziś budowlą pałacową, której większa część zajęła teren dawnego podzamcza. Spośród barokowej zabudowy przebija się jeszcze otynkowany tors górnych kondygnacji bergfriedu. Pozostałe średniowieczne muru, przede wszystkim kurtyna północna muru i południowy dom mieszkalny, zostały wtopione w nowożytną zabudowę i skrywają się pod późniejszymi tynkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.