Historia
Zamek prawdopodobnie został wzniesiony na początku drugiej połowy XIV wieku przez Jana z Klinštejna z rodu Ronovców, który jako pierwszy zaczął się pisać z Helfenburgu. Już w 1375 roku kupił go arcybiskup praski Jan Očko z Vlašima w celu zabezpieczenia pobliskich biskupich posiadłości koło Roudnic. Z jego inicjatywy doszło do pierwszej poważnej rozbudowy zamku. Gdy Jan Očko zmarł w 1379 roku, jego następcą został trzeci z kolei arcybiskup Pragi Jan z Jenštejnu. Dokonał on drugiej poważnej rozbudowy Helfenburka, wznosząc zewnętrzny pierścień obwarowań i czworoboczną wieżę flankującą bramę. Prace te prawdopodobnie przeprowadzono w latach 90-tych XIV wieku, gdyż z 1395 roku pochodzi informacja Petra Klarifikátora, osobistego kronikarza arcybiskupa, o wypadku Jana, który przechodził mostem z nowej wieży.
W latach 1383-1386 arcybiskup Jan z Jenštejnu długo spierał się z Hynkiem Helfenburskim, spadkobiercą i prawdopodobnie synem pierwszego właściciela zamku, Jana z Klinštejna. W trakcie sprzedaży z 1375 roku najwyraźniej wszystkie warunki nie zostały uzgodnione, a Hynek domagał się odszkodowania, które ostatecznie uzyskał.
Jan z Jenštejnu w obliczu niepokojów społecznych i niechęci wobec króla oraz dynastii Luksemburgów, dołączył do przeciwników Wacława IV. W obawie przed prześladowaniami ze strony króla przeniósł się do rezydencji arcybiskupich w Roudnicy i Helfenburku. W 1393 roku udał się do Rzymu, a po powrocie do kraju oficjalnie wystąpił przeciw Wacławowi IV. Bunt zakończył się konfiskatą dób biskupich, odebraniem funkcji kanclerza i ucieczką arcybiskupa do Rzymu, gdzie na początku 1394 roku zrezygnował ze swego stanowiska metropolity praskiego, na rzecz swojego siostrzeńca Olbrama ze Škvorce. Zachował jednak dożywotnią emeryturę oraz zamek Helfenburg w którym mieszkał do śmierci w 1400 roku.
Na początku wojen husyckich Helfenburk należał do arcybiskupa praskiego Konrada z Vechty, jednak w 1427 roku zawładnął nim Půta z Častolovic, po nim Berkovie z Dubé a następnie Jan Smiřicki ze Smiřic. W 1456 roku zamek przejął Zdeňek Konopišťski ze Šternberka, jeden z głównych przeciwników króla Jerzego z Podiebradów. Dlatego w 1467 roku Helfenburk został zdobyty przez królewskie wojska, a Jerzy oddał go w zastaw swemu wiernemu zwolennikowi Piotrowi Kaplířovi z Sulevic. Od 1475 roku ostatnim znaczącym właścicielem był Vilém z Illburka. Z chwilą śmierci jego syna w 1538 roku, na zamku mieszkała już tylko służba i z czasem warownia całkowicie opustoszała. Ostateczne zniszczenia poczynili cesarscy żołnierze w 1622 roku z powodu których zamek spłonął.
Architektura
Zamek składa się z dwóch różnych pod względem czasowym i strukturalnym części: wewnętrznego rdzenia i zewnętrznych obwarowań. Część wewnętrzna opierała się na szczycie grzbietu piaskowca, który rozciąga się na wschód i zachód, a na końcu cypla rozpada się na mniejsze i niższe bloki, podzielone przez poprzeczne pęknięcia. Umieszczoną na wschodzie bramę zabezpieczono suchą, głęboką fosą, a po wzniesieniu zewnętrznych obwarowań drugą bramę chroniła kwadratowa wieża i nowa znacznie szersza fosa.
Grzbiet piaskowca na którym założono zamek rozpadał się na trzy główne skalne bloki oddzielone poprzecznymi szczelinami: wschodni, środkowy i zachodni. Wschodnia część była pierwotnie niezabudowanym terenem dziedzińca o szerokości około 3 metrów, za którego palisadą, a później murem obronnym, ukryto inne budynki. Przechodziło się z niego prawdopodobnie drewnianym mostem przy południowej ścianie do niewielkiego budynku mieszkalnego (pałacu) o długości około 12 metrów i szerokości do 7 metrów. Stał on na szczycie skalnego bloku, a rozdzielała go szczelina o szerokości około 5 metrów, którą wypełniono murowanymi ścianami.
Poniżej w północnej części po odciosaniu nadmiaru skał uformowano niewielkie podzamcze, szerokie na zachodzie na 10 metrów, a na wschodzie gdzie grzbiet się spłaszczał, jedynie na 4 metry. Część północno – wschodniej skały o kształcie filaru posłużyła do wzniesienia na górze wieży. Od głównej skały na południu oddzielała ją 3 metrowa szczelina, przez którą zapewne przerzucono drewniany most. Na wschodzie i zachodzie skalnego filaru dobudowano równie szerokie skrzydła gospodarcze. Wschodnią część zajmował w przybliżeniu kwadratowy budynek „strażnicy”, umieszczony obok przejścia z bramą wjazdową. Był on równie wysoki co skała filarowa, posiadał przyziemie oraz dwa piętra. Ciemny i wąski korytarz bramny o szerokości 3 metrów, który utworzono między „strażnicą” a północną ścianą skały wschodniej, zajęła niewielka wieża bramna ze zwodzonym mostem. Zachowały się po niej tylko ślady wyryte bezpośrednio w skale, w północnej ścianie skalnego bloku. Z korytarza XIV-wieczny portal, częściowo wykuty w skale, prowadził do budynku „strażnicy”. Po zachodniej stronie skały filarowej umieszczono podłużny budynek gospodarczy z wykutym w skale wąskim zbiornikiem na wodę, zapewne służącym do pojenia koni. Długi budynek pierwotnie dochodził aż do wystającej skały na zachodzie z którą się zrównywał, a przy końcu korytarza umieszczono studnię o głębokości 57 metrów.
W północnej ścianie wspomnianego już pałacu, zbudowanego na szczycie grzbietu z piaskowca, znajdował się na wysokości pierwszego piętra portal, przed którym umieszczony był most zwodzony. Wiodła do niego droga schodząca systemem drewnianych ganków i schodów do studni. Przed wzniesieniem zewnętrznych obwarowań było to jedyne wejście do pałacu. Portal prowadził do środkowej sali, zbudowanej w bocznej szczelinie skalnej, gdzie umieszczono schody prowadzące na parter. Był to więc rodzaj sieni wejściowej. Obok portalu wejściowego bezpośrednio nad studnią umieszczono szeroki otwór, którędy wciągano wodę na górne piętra.
W latach 90-tych XIV wieku cały zamek otoczono obwodem murów o łącznej długości 277 metrów i wysokości 12 metrów. Zwieńczono je krenelażem (270 cm wysokości i 95 cm grubości) z otworami strzelczymi w merlonach, a po wewnętrznej stronie w grubości muru utworzono chodnik dla obrońców. Od strony wschodniego wjazdu na zamek wykopano nową głębszą i szerszą fosę (do 12 metrów szerokości), a mury, które wspinały się tu na skałę by połączyć północną i południową część, osiągnęły niebagatelną wysokość 15 metrów. Sama brama posiadała duży ostrołukowy przejazd i mniejszy otwór dla pieszych, oba poprzedzone przez zwodzony most. Poniżej funkcjonowała brama prowadząca bezpośrednio na międzymurze. W wyniku rozbudowy Jana z Jenštejnu przestała natomiast funkcjonować starsza brama usytuowana na szczycie skalnej formacji. Podwyższeniu uległ także pałac, choć na wierzchołku skały nadal funkcjonowały drewniane budynki. Na skalnej wieży pojawiła się kaplica.
Osłonę drogi dojazdowej pozostawiono kwadratowej wieży o wymiarach 6 x 6 metrów, usytuowanej na szczycie wschodniego bloku skalnego. Ma ona 17,5 metra wysokości, więc jej całkowita wysokość ponad bramą wynosiła aż 33,5 metra. Posiadała ona przyziemie i trzy piętra, wszystkie kryte płaskimi, drewnianymi stropami. Na parter wchodziło się portalem umieszczonym w południowej części muru obwodowego. W wykutej w skale podłodze, znajdował się pośrodku otwór przykryty klapą, prowadzący do wąskiego korytarza w bocznej szczelinie bloku skalnego pod wieżą. Pierwotnie przyziemie było oddzielone od piętra, podobnie jak w środkowej sali pałacu. Pierwsze piętro miało osobne wejście od strony zachodniej, połączone z głównym masywem skalnym poprzez drewniany most. Po remoncie zamku portal pierwotnego wejścia został przekształcony w okno z bocznymi ławami, a spiralne schody przedłużono na parter. Pierwotnie wiodły one tylko w górę na drugie piętro, gdzie kończyły się w głównej sali wieży. Oświetlały ją trzy wąskie okna z siedzeniami we wnękach, czwarte w ścianie wschodniej powstało później. Główna sala wyposażona była również w wykusz latrynowy. W południowej części muru znajdowały się schody prowadzące do poddasza, krytego niegdyś dachem siodłowym. Było ono nieco bardziej przestronne, gdyż górną kondygnację wieży umieszczono na niewielkiej odsadzce.
Stan obecny
Helfenburk u Úštěka zwany także Hrádkiem jest dziś w Czechach jednym z najlepiej zachowanych tak zwanych skalnych zamków. Jego znaczenie podnosi w pełni przetrwały zewnętrzny obwód murów z końca XIV wieku ze wspaniale zachowanym krenelażem. Symbolem zamku jest wieża arcybiskupa Jana z Jenštejna, a ponadto widoczne są również liczne fragmenty, wkomponowanych w skały, murów mieszkalnych i gospodarczych budynków zamku głównego. Zamek odpłatnie udostępniony jest dla turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.