Historia
Zamek został wzniesiony przy ważnym szlaku wiodącym z Halle przez Lipsk i Marienberg, przekraczającym pasmo Rudaw i wpadającym do doliny Ochrzy. Miało to miejsce prawdopodobnie około pierwszej ćwierci XIV wieku, najwcześniej w czasach panowania Wacława II, a najpewniej za Jana Luksemburczyka. Fundatorem zamku mógł być ród rycerski, który otrzymał miejscowe dobra w lenno. Być może byli to panowie z Šumburka, posiadający już wówczas w regionie znaczące wpływy i duże dochody, zawdzięczane bogatym w kruszce górom. Mniej prawdopodobne by budowniczym zamku był któryś z czeskich królów, których skarbiec na początku XIV wieku stale świecił pustkami.
Po raz pierwszy o zamku wspomniano w źródłach pisanych w Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego przygotowanym z inicjatywy Karola IV Luksemburskiego w latach 1349-1353. Była to wówczas budowla królewska, z której dochodów władca czeski miał czerpać na utrzymanie córek lub królowych, ale oznaczona jako zbywalna pod pewnymi warunkami. Zapewne dlatego w 1351 roku Karol IV oddał Hasištejn w lenno Fridrichowi i Bernardowi z Šumburka. Zobowiązali się oni w zamian do służby wojskowej wraz z dziesięcioma kopijnikami oraz do goszczenia króla w trakcie jego przejazdów w okolicy. Zamek był więc częściowo własnością królewską, a oddanie panom z Šumburka, wiązało się z ochroną militarną przygranicznych terenów.
Na początku XV wieku zamek był lennem Jindřicha Reussa z Plavna, który wraz z burgrabią zamku Přimda popełniał liczne rozboje i atakował dobra królewskie. Dlatego w 1418 roku armia królewska obległa Hasištejn i zdobyła go po dwóch miesiącach. Następnie otrzymał go w drodze zastawu dowódca wojsk królewskich Mikuláš zwany Chudý z Lobkovic, pod warunkiem zwrotu, gdy zostanie spłacona suma zastawu. Jednak płatność ta nigdy nie miała miejsca, a nowy właściciel ostatecznie nabył zamek w 1461 roku jako dziedziczną posiadłość.
W trakcie oblężenia z 1418 roku zamek został poważnie uszkodzony: spłonęła część mieszkalna z kaplicą, a obwarowania zostały naruszone. Mikuláš z Lobkovic wkrótce rozpoczął konieczne naprawy: gotycki pałac został podparty przyporami, wzniesiono nowe skrzydło mieszkalne i przypuszczalnie rozbudowano fortyfikacje, choć mur parchamu mógł powstać już w XIV stuleciu. Gdy w 1435 roku Mikuláš zmarł, zamek został przejęty przez jego syna Mikuláša II, który dokonał kolejnej rozbudowy o zachodni budynek mieszkalny. Prawdopodobnie to w jego czasach rozbudowano fortyfikacje, przystosowując zamek do obrony przed bronią palną, bowiem Mikuláš II prowadził życie burzliwe i pełne przygód. Od lat 40-tych XV wieku skutecznie manewrował pomiędzy stronnictwem króla Jerzego z Podiebradów, tzw. Jednotą Strakonicką oraz księciem Fryderykiem Saskim, a także stoczył liczne bitwy ze swoim największym wrogiem w regionie, Petrem Holickim ze Šternberka oraz miastami Žatec i Louny. Od 1462 roku jego potomkowie: Jan, Mikuláš III, Jaroslav i Bohuslav sprawowali rządy nad zamkiem wspólnie. Spośród nich Bohuslav był znanym humanistom, który zapisał się w historii założeniem jednej z największych bibliotek na terenie Królestwa Czeskiego. Hasištejn stanowił wówczas centrum kulturowe o nawet ponadregionalnym znaczeniu.
Przez większość XVI stulecia Hasištejn znajdował się w rękach kolejnych członków rodu Lobkoviców. Dopiero w 1594 roku, gdy Jiří Popel z Lobkovic związał się z opozycją przeciwko Rudolfowi II, utracił w wyniku konfiskaty cały majątek wraz z zamkiem. W 1606 roku kupił go od cesarza Linhart Štampach ze Štampachu. Następnie po bitwie pod Białą Górą i podczas wojny trzydziestoletniej właściciele często zmieniali się, a stan budowli zaczął się pogarszać. Już w latach 20-tych XVII wieku zamek opisywano jako opuszczony.
Architektura
Na miejsce budowy zamku wybrano wąski grzbiet o osi północ – południe, opadający na zachodzie stromymi, wysokimi na około 140 metrów skarpami w dolinę strumienia Prunéřovskiego, a na wschodzie górującym stromym zboczem nad jego mniejszym dopływem. Także południowy skraj cypla wznosił się skalistymi, prawie prostopadłymi klifami nad zbiegiem tych dwóch cieków wodnych. Z tego powodu północne strona, jedyne miejsce gdzie można było poprowadzić drogę, wymagała utworzenia dodatkowych obwarowań – przekopano tam dwie suche fosy nad którymi przerzucono dwa drewniane mosty (jeden wsparty na murowanym filarze). O ile zachodni kraniec głównej fosy otwierał się na stromą, całkowicie nieprzejezdną stronę cypla, o tyle na wschodzie przekop płynnie przechodził na wschodnią i południową stronę zamku, gdzie zbocza w najbliższym sąsiedztwie zamku były nieco mniej strome. Droga dojazdowa po przecięciu fosy osiągała parcham, i zmuszała przybywających do minięcia obsadzonej przez obrońców kurtyny muru zamku górnego oraz wieży głównej, nim osiągało się bramę prowadzącą na dziedziniec. Podzamcze znajdowało się po niżej położonej, północnej stronie zamku.
Najstarsze zabudowania mieszkalne zamku umieszczono w najbezpieczniejszej, południowej części dziedzińca, otoczonego nieregularnym, podłużnym w planie obwodem murów. Odległość między budynkiem mieszkalnym a cylindryczną wieżą główną na północy wynosiła około 55 metrów, a średnia szerokość dziedzińca tylko 30 metrów. Budowa muru obronnego była zapewne bardzo wymagająca, ze względu na nierówny, skalisty teren, wznoszący się przy wschodniej kurtynie w stronę północną, ku zaobleniu przy wieży. Mur uzyskał około 1,8-1,9 metra grubości i wysokość około 6-7 metrów do poziomu chodnika straży. Zapewne kolejne 1,5 do 2 metrów wysokości nadawało kurtynom blankowane przedpiersie. Na zewnętrznej elewacji muru, po południowo – zachodniej stronie wieży, nadwieszony był wykusz latrynowy, dostępny z wnęki o szerokości 0,9 metra i wysokości 1,7 metra, umieszczonej po wewnętrznej stronie muru. Brama początkowo przypuszczalnie były jedynie otworem przebitym w murze. Znajdować się mogła w południowo – zachodniej części, lub w północno – wschodniej partii obwodu, gdzie teren był bardziej przystępny. Dodatkowo mała, blokowana ryglem furta dla pieszych funkcjonowała przy budynku mieszkalnym, po jego wschodniej stronie.
Wieża główna (bergfried) nie miała bezpośredniego połączenia z murami, usytuowano ją bowiem w ich narożnym zaokrągleniu, w najwyższym punkcie terenu, tak by mogła stanowić samodzielne dzieło obronne i jednocześnie flankować drogę dojazdową do zamku. Była ona smukła i wysoka, posiadała 8,7 metra zewnętrznej średnicy (wnętrze 3,5 metra średnicy) i wysokość pierwotnie dochodzącą do około 19 metrów. Była dostępna tylko od południowego – zachodu przez spory, blokowany ryglem portal, przepruty 6 metrów ponad dziedzińcem. Pod nim utworzono dwa otwory mocujące drewniany podest, dostępny zapewne tylko za pomocą drabiny, która musiała mieć aż około 9 metrów długości. Portal prowadził bezpośrednio na pierwsze piętro wieży, oddzielone stropem od ciemnego, niewentylowanego przyziemia. Poza parterem wieża miała jeszcze dwa piętra, połączone za pomocą drabin. Trzecie piętro, mające tylko dwa metry wysokości, zamknięte grubą na 50 cm okrągłą ścianą z ośmioma dużymi oknami, powstało dopiero na początku XVI wieku, na skutek przekształcenia pierwotnego, blankowanego przedpiersia. W pobliżu wieży, prawie pod głównym wejściem umieszczono zbiornik na wodę deszczową. Pozostała część dziedzińca do rejonu kaplicy była aż do XV wieku niezabudowana.
W południowo – wschodniej części dziedzińca znajdowała się kaplica, z prezbiterium lekko wystającym poza obwód murów. Występ ten nie miał znaczenia obronnego, raczej budowniczy pragnął symbolicznie lub reprezentacyjnie podkreślić istnienie kaplicy w bryle zespołu zamkowego. Została ona zwieńczona nad prezbiterium sklepieniem krzyżowym, ze smukłymi żebrami połączonymi okrągłym zwornikiem i wspartymi na konsolach, umieszczonych mniej więcej w połowie wysokości ścian. Także nawa pierwotnie przykryta była jednym przęsłem sklepienia krzyżowo – żebrowego. Kaplicę oświetlało ostrołukowe okno we wschodniej ścianie prezbiterium. Nawa połączona była z prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy. W zachodniej części kaplicy umieszczono drewnianą emporę, początkowo dostępną bezpośrednio z nawy, a od XV wieku, po wzmocnieniu południowej ściany, kamiennymi schodami w grubości muru. Do północnej ściany kaplicy pierwotnie dostawione było kwadratowe pomieszczenie ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Zostało ono wyburzone w XV wieku podczas budowy dużego budynku poprzecznego.
Gotycki budynek mieszkalny umieszczono w najbezpieczniejszym miejscu, na południowym krańcu zamku, na skale w której wykuto jego dolne partie. Posiadał około 12,5 metra długości i 10 metrów szerokości, przy masywnych murach przyziemia, sięgających 2,3 metra grubości. Zapewne miał charakter wieży mieszkalnej, ze względu na kształt terenu nietypowo stykającej się z murem obronnym tylko w narożniku północno – zachodnim, podczas gdy na południowym – wschodzie mur omijał budynek i dochodził do skały. Przyziemie pałacu pierwotnie posiadało płaski, drewniany strop i doświetlane było szczelinowym otworem z małego dziedzińczyka za kaplicą. W XV wieku zostało przykryte sklepieniem kolebkowym. Podczas tej przebudowy ściany budynku zostały wzmocnione od południa i zachodu przyporami, oryginalne okno zamurowane, a zamiast niego przebito nowe w ścianie południowej. Na początku XVI wieku wnętrze piętra zostało udekorowane ceramicznymi, kolorowymi płytkami, a przed pałacem zbudowano spiralną klatkę schodową, która zastąpiła starszy drewniany ganek.
Pod koniec XIV lub na początku XV wieku od północy, wschodu i zachodu wzniesiono zewnętrzny, niższy mur obronny o grubości około 1,2 metra, który niewątpliwie zastąpił starszą palisadę lub częstokół. Na zachodzie wydzielił on obszar zamku dolnego, do którego wstęp wiódł przez otwartą od strony dziedzińca wieżę bramną w narożniku północno – zachodnim. Od północy i wschodu mury parchamu wzmocniono co najmniej dwoma basztami wykuszowymi, jedną prostokątną i jedną półokrągłą. Mimo że były dość wysokie, nie posiadały otworów strzeleckich w górnych częściach i nie nadawały się do ognia flankującego. Z tego powodu zakłada się, iż służyły głównie do strzeżenia przebiegającej pod nimi fosy. Prostokątna baszta północna, z racji nietypowego usytuowania w stosunku do muru (zwrócona na północ, a nie na północny – wschód, utworzona za narożnikiem), mogła być pierwotnie budynkiem bramnym, otwartym od strony międzymurza. Na terenie zamku dolnego zbudowany został podłużny, podpiwniczony budynek, z zachodnią ścianą stanowiącą odcinek muru obronnego. W pierwszej połowie XV wieku wzniesiono także nowe trzypiętrowe skrzydło, które wypełniało istniejącą lukę między starym pałacem a kaplicą i stworzyło bezpośrednie połączenie między dwoma najstarszymi budynkami zamku.
Po połowie XV wieku, prawdopodobnie za czasów Mikuláša II z Lobkovic, zamek został powiększony o nowe skrzydło mieszkalne umieszczone przy kurtynie zachodniej, w pobliżu bramy na zamek górny. Dodatkowo wzniesiono nowe umocnienia za wewnętrzną a przed zewnętrzną fosą zamkową. Stanęła tam otwarta od wewnątrz budowla bramna, połączona chodnikiem straży na koronie krótkiego muru z usytuowaną po wschodniej stronie czworoboczną budowlą obronną o wymiarach 8,5 x 7,5 metra. Ta druga z powodu cienkich murów zapewne nie była zbyt wysoka, dwukondygnacyjna. Od strony zamku przypuszczalnie była otwarta, choć nie można wykluczyć pierwotnego istnienia ściany zamykającej. Jej cechą charakterystyczną był zaokrąglony narożnik północno – wschodni, być może pierwotnie wyposażony w otwór strzelecki, skierowany w stronę zakrętu drogi dojazdowej do zamku. Narożnik północno – zachodni był ostro zakończony.
Mur parchamowy zamku górnego został wzmocniony wielobocznym bastionem po stronie północno – wschodniej (dostawionym do starszego budynku bramnego, który utracił już wówczas pierwotną funkcję) oraz basztą, czy też basteją podkowiastą naprzeciwko kaplicy zamkowej. Ta ostatnia uzyskała bardzo nieregularne mury, od północy grubości 2,1 metra, ale na południu już tylko 1,1 metra. Wynikać to mogło z powstania na miejscu starszej baszty, być może podobnej do płytkiej, półkolistej baszty funkcjonującej kilkanaście metrów dalej po stronie północnej. Południową część późnogotyckiej bastei pozostawiono dużo cieńszą, gdyż z tego kierunku nie obawiano się ostrzału, znacznie natomiast pogrubiono od północy i wschodu. Wnętrze bastei podzielono drewnianymi stropami na trzy kondygnacje, każdą z trzema prostokątnymi otworami strzeleckimi, które razem miały pokryć ogniem całe wschodnie przedpole zamku. Wnęki strzelnic zamknięto łukami odcinkowymi i rozglifiono do wnętrza. Prawie każdą strzelnicę w środku przedzielono drewnianą belką, mającą za zadanie lepszą stabilizację broni i niwelację odrzutu. Mniejsze otwory strzeleckie zapewne przeznaczone były dla lżejszej broni palnej i kontroli fosy, natomiast te na wyższych kondygnacjach, większe, a więc z cięższym uzbrojeniem, mogły kontrolować dalsze przedpole.
Rozwój ciężkiej broni palnej wymusił wzmocnienie obrony na dalekim przedpolu zamku, w miejscu potencjalnie niebezpiecznym dla obrońców, którego zajęcie przez oblegających mogłoby mieć fatalne skutki dla garnizonu, ale także stanowiło ważny element czynnej obrony. Z tego powodu, po połowie XV wieku, wzniesiono na wywyższeniu terenu po północnej stronie zamku zaokrągloną w planie wieżę, o 9,5 metrach średnicy, z ostrym narożnikiem przypominającym ostrogę skierowanym na południowy – zachód. Ostrze skierowano nietypowo nie w stronę spodziewanego zagrożenia, a w dokładnie przeciwny kierunek, nie pełniło więc ono funkcji obronnej. Wynikało zapewne z bardziej praktycznych pobudek, mianowicie chęci lepszego umiejscowienia wieży w terenie. Wewnątrz posiadała ona 6-metrowej wysokości przyziemie i trzy piętra, wszystkie utworzone w południowo – zachodniej części, tak że najgrubszy mur pozostawiono od najbardziej zagrożonej strony północno – wschodniej. Oryginalne wejście do wieży znajdowało się tylko na pierwszym piętrze i było zamykane ryglem osadzanym w otworze w murze. Parter, najprawdopodobniej pełniący funkcję magazynową, pierwotnie był całkowicie ciemny. Na piętrze, oprócz wejścia, znajdowały się dwie duże strzelnice na broń palną, wyposażone w prostokątne otwory strzeleckie i wewnętrzne rozglifienia. Para bardzo podobnie ukształtowanych, lecz zauważalnie szerszych strzelnic znajdowała się na drugim piętrze, przy czym były one usytuowane na nieco innych osiach, w celu jak najefektowniejszego pokrycia ogniem przedpola. Na murach trzeciego piętra opierała się konstrukcja dachu namiotowego, a prawdopodobnie także drewnianego ganku jaki otaczał na tym poziomie zewnętrzne elewacje. Wieża stała na końcu skalistego grzbietu i wpisana była w obwód wału ziemnego, za którym wykopano fosę. Wjazd w obręb sporego dziedzińca znajdował się po północno – wschodniej stronie i mógł być uzupełniany konstrukcjami murowanymi.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się wieża główna zamku, która obecnie służy jako platforma widokowa, pozostałości dwóch pałaców i gotyckiej kaplicy oraz spora część murów obronnych głównego i zewnętrznego obwodu, przy czym baszty w długości tego ostatniego są jednymi z najlepiej zachowanych na terenie Czech późnogotyckich budowli obronnych przystosowanych do broni palnej (przetrwały w bardzo dobrym stanie otwory strzeleckie, wiele z nich włącznie z belkami do stabilizacji broni). Zachowała się również późnogotycka wieża po północnej stronie Hasištejnu. Wraz z sąsiednimi wałami ziemnymi stanowi ona znakomity przykład fortyfikacji wysuniętych w przedpole zamku. Wieża główna posiada obecnie około 2-metrowej wysokości nadbudowę z XVI wieku, w której zachowały się pozostałości pierwotnego krenelażu, a także brzydki, współczesny dach. Oprócz oryginalnego portalu na poziomie piętra, pozostałe wejście do niej utworzone zostały w okresie nowożytnym. Z XIX wieku pochodzi też portal bramy głównej rdzenia zamku, radykalnie przebudowany został zachodni mur obronny zamku dolnego oraz brama zewnętrzna. Do zamku można dojechać samochodem z miejscowości Místo i zaparkować przed bramą lub można dojść pieszo z Prunéřova. Przy wejściu do zamku znajduje się restauracja, w której można również kupić bilety.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Kypta J., Sýkora M., Předhradí a předpolí hradu Hasištejna. Zemní fortifikace předsunuté bašty a stopy další zástavby, „Pruzkumy památek XXI”, 1/2014.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., K stavebnímu vývoji a významu hradu Hasištejna, „Pruzkumy památek XXI”, 1/2014.