Historia
Zamek powstać mógł w początkach XIII wieku, z inicjatywy królów czeskich, jako niewielka budowla strzegąca nieodległej granicy, lub jako efekt cesarskiej kolonizacji przygranicznych terenów. W tym drugim, bardziej prawdopodobnym wypadku, jego budowniczymi byliby chebscy ministeriałowie. Pierwsza wzmianka źródłowa o zamku odnotowana została pod rokiem 1214, kiedy to w dokumencie wspomniany został niejaki Hawart de Hertenberc. Dokument ten uznany jednak został za falsyfikat z XV wieku, dlatego najstarszą wiarygodną wzmianką był inwentarz majątku klasztoru Waldsassen z 1230 roku, opisujący starszą o kilkanaście lat transakcję dokonaną przez „dominus vero de Hartenberg“. Następnie w 1265 roku wspomniani zostali „Boyzlaus de Hertenberg a Heinricus de Hertenberg“. Pierwsza bezpośrednia wzmianka o funkcjonowaniu zamku pojawiła się dopiero w 1345 roku, kiedy był już królewskim lennem.
W drugiej ćwierci XIV wieku król Jan Luksemburski prawdopodobnie wykupił Hartenberk, dokonał jego rozbudowy i osadził na nim podległych burgrabiów lub kasztelanów („burchrauii sev castellani nostri in castro Hertenberch presentes”). Możliwe również, że przed 1345 rokiem panowie piszący się z Hartenberga utracili przejściowo swe dobra wraz z rodowym zamkiem, na skutek konfliktu między Ludwikiem Bawarskim a Janem Luksemburskim. Po śmierci Ludwika w 1347 roku buntownicy pogodzili się z następcą Jana, Karolem IV. Udało im się odzyskać Hartenberk, choć ich inny zamek Kynžvart został zniszczony i odebrany. W Hartenberku nie mogli odtąd wznosić żadnych zabudowań bez zgody władcy. Taut z Schönbrunnu oraz Habart i Albrecht z Hartenberka w 1350 roku otrzymali od Karola IV zamek w lenno i przyrzekli, że nie będą budować żadnych bram, murów ani komnat na zamku, a w razie potrzeby wpuszczą do niego garnizon królewski.
Przemiany polityczne z pierwszej połowy XIV wieku doprowadziły do upadku majątku Hartenberków w regionie Chebu. W 1362 roku sprzedali oni zamek Těmie z Koldic, a ten dwa lata później odsprzedał go królowi Karolowi IV. Hartenberkiem zarządzali wówczas burgrabiowie z Loket, za których, jakiś czas przed 1373 rokiem, doszło do konsolidacji majątku, poprzez zakup części należącej do gałęzi rodu z Kynžvartu. W okresie rządów Wacława IV zamek poddawany był pracom budowlanym oraz oddany w zastaw za sumę 3 tysięcy złotych węgierskich Habartowi z Hartenbergu, doradcy królewskiemu i urzędnikowi. Z tego dwa tysiące pokryły pożyczkę Habarta, a kolejny tysiąc przeznaczono na naprawy. W przypadku niespłacenia zastawu w terminie zamek miał się stać dziedziczną własnością, przy zastrzeżeniu jego udostępniania na żądanie władcy. Stosunkowo duża kwota przeznaczona na remont wskazywałaby na zły stan budowli, prawdopodobnie spowodowany zarządzeniem zamkiem przez około czterdzieści lat z Loketu. Habart nie mógł jednak wprowadzić na zamku dużych zmian, bowiem nie dzierżył go zbyt długo. Kolejnym właścicielem był Endrlin młodszy ze Steinbachu, który w 1403 roku wdał się w spór z proboszczem brazeckim, pojmanym i uwięzionym „ad dictum castrum Hertenberg”. Niedługo później Endrlina zastąpił królewski komornik Jan Maléřík, któremu w 1407 roku Wacław IV potwierdził zastaw wraz ze wszystkimi prawami do przynależnych majątków. Król Zygmunt Luksemburczyk w 1426 roku zezwolił na niezbędne naprawy zamku do kwoty 100 kop groszy, doliczonej do sumy zastawu Maléříka. W umowie wskazano na zły stan budowli, być może wynikający z długotrwałego braku poważniejszych napraw.
W okresie wojen husyckich Hartenberk miał zostać zdobyty w 1426 roku przez hejtmana Jakoubka z Vřesovic. Do kolejnego zdobycia zamku miało dojść w 1459 roku, tym razem przez mieszczan chebskich, zdenerwowanych rzekomymi łupiestwami ówczesnego właściciela, Albrechta Maléříka, syna Jana. Obie te niepewne informacje powstały jednak późno i nie zostały potwierdzone przekazami źródłowymi. Z pewnością natomiast w początku lat 60-tych XV wieku zamek wykupił od Albrechta król Jerzy z Podiebradów, który dwa lata później przekazał go na zasadzie zastawu możnej rodzinie Šlików. Ród ten przeprowadził późnogotycką rozbudowę Hartenberku. W posiadaniu zamku Šlikowie byli do 1547 roku, następnie dzierżyli go Písnicowie. Na początku XVII wieku przeprowadzili oni renesansową przebudowę, której efekty zostały częściowo zniszczone w trakcie walk wojny trzydziestoletniej oraz na skutek wielkiego pożaru z 1666 roku. Dwadzieścia lat później zamek odbudowano, ale już w stylistyce barokowej. W drugiej połowie XVIII i w XIX stuleciu ostatnim dużym przekształceniom zamek został poddany przez Aueršperków, przedostatnich przedwojennych właścicieli. Po 1945 roku skonfiskowana przez komunistyczne państwo i opuszczona rezydencja zaczęła podupadać, aż w 1984, 1985 i 1991 roku została zniszczona na skutek pożarów.
Architektura
Zamek Hartenberk zbudowany został na wąskim i skalistym grzbiecie wysokiego wzgórza, mocno wygiętego wzdłuż zakola rzeki Svatavy. Opadające ku niej strome, nieprzystępne zbocza zabezpieczały budowlę od południowego – wschodu, podczas gdy od strony północno – zachodniej stoki obniżały się gwałtownie ku dolinie strumienia, wpadającego do rzeki na północnym – wschodzie. Po stronie południowej wzniesienie łączyło się łagodnie z pozostałą częścią wysoczyzny, umożliwiając poprowadzenie drogi dojazdowej do zamku. Na północnym – wschodzie natomiast wzgórze stopniowo się obniżało, ale dopiero w pewnym oddaleniu od zamku, za zakolem rzeki.
Prawdopodobnie najstarszą częścią zamku była czworoboczna wieża o dwóch zaokrąglonych od frontu narożnikach, wzniesiona na skalnym cyplu, w czołowej części założenia. Stała ona w najwyższym punkcie terenu i zapewne kontrolowała drogę dojazdową wraz z bramą. Chroniła położone głębiej zabudowania, usytuowane na długim na około 100 metrów skalnym grzbiecie. Pierwotnie była budowlą wolnostojącą, nie połączoną z żadnymi odcinkiem muru obronnego. Najniższa kondygnacja wieży wtopiona została w skalny ostaniec. Druga kondygnacja znajdowała się na poziomie najwyższej części skały i podobnie jak dwa pozostałe piętra przykryta była drewnianymi stropami. Oświetlenie drugiej kondygnacji zapewniał szczelinowy, rozglifiony do wnętrza otwór. Ponadto znajdowało się tam pierwotne wejście do wieży z dwuramiennym (siodłowym) portalem i wnęką do której chowana była zwodzona kładka. Trzecia i czwarta kondygnacja wieży również doświetlane były otworami szczelinowymi, umieszczonymi ze wszystkich stron.
W środkowej części zamku, na północny – wschód od wieży, w odległości około 20 metrów od niej, od drugiej połowy XIV wieku funkcjonował duży budynek mieszkalny na planie prostokąta. Posiadał on nietypowy układ poziomów, podyktowany przez kształt skalnego podłoża. Trakt południowy zajął obszar najwyższej części skalnego grzbietu, którego powierzchnia została wyrównana i zasadniczo utworzyła podłogę pierwszego piętra. Miejsce w północnej części, gdzie skała stopniowo obniżała się, wykorzystano do utworzenia pomieszczeń piwnicznych. Budowniczowie pałacu uporać musieli się z bardzo ograniczoną przestrzenią, bowiem skalny blok miał 35 metrów długości, ale tylko około 8 metrów szerokości, co po odjęciu 3 metrów przeznaczonych na ściany budynku, pozostawiało około 5 do 6 metrów przestrzeni wewnętrznej.
Najpewniej w XIV wieku wzniesiony został pierścień murów obronnych, którymi otoczono zamek na całym obwodzie. Kurtyny połączyły wieżę z zaoblonymi narożnikami z budynkiem bramnym na południowym – zachodzie, otoczyły od północy i południa budynek mieszkalny, pozostawiając z obu stron wąskie przejścia z bramami, i wydzieliły obszerny dziedziniec w północno – wschodniej części zamku. Dziedziniec ten był dostępny budynkiem bramnym u południowego podnóża pałacu, zapewne posiadał też bramę w północno – wschodniej części. Miejsce na bramę u podnóża pałacu nie zostało wybrane przypadkowo, bowiem tam skalny grzbiet był wysunięty najbardziej na południe w stronę stromych skarp. Dzięki temu kontrolować można było ruch pomiędzy rezydencjonalną częścią zamku a dziedzińcem, gdzie zapewne znajdowała się zabudowa gospodarcza.
Duża przebudowa zamku miała miejsce w drugiej połowie XV wieku w czasach Šlików. Wiadomo, iż dobudowali oni drugie piętro do budynku mieszkalnego oraz utworzyli w jego południowym trakcie na drugiej kondygnacji późnogotycką salę o wymiarach około 6 x 10 metrów, być może wykorzystywaną jako kaplicę. Była ona przykryta sklepieniem, podzielonym na dwie nawy za pomocą dwóch środkowych filarów. W okresie tym zaczęto również zabudowywać międzymurze po stronie północno – zachodniej oraz wzmacniać obwód obronny półokrągłymi basztami, czy też bastejami, z których jedna znajdowała się w narożniku po stronie północnej, druga na odcinku południowym, między dwoma bramami. Północna w całości była wysunięta przed sąsiednie kurtyny, miała dwie kondygnacje, tylną ścianę, około 5,8 metra długości i 5,3 metra szerokości. Być może wtedy też ostateczną formę uzyskała brama południowo – zachodnia, umieszczona w przyziemiu wielkiego budynku o długości około 22,5 metrów i szerokości 8,3 metrów. Jej przejazd flankowały dwa pomieszczenia, z których jedno było mieszkalne. Na piętrze, obok przedsionka, znajdowały się dwie duże sale.
Stan obecny
Od 2008 roku ruinami zamku opiekuje się stowarzyszenie Hartenberg. Z jego inicjatywy oraz dzięki pomocy rzeszy wolontariuszy rozpoczęto stopniowe prace remontowe i zabezpieczające. Obecnie na zamku organizowane są już okolicznościowe imprezy kulturalne, dostępna dla turystów jest także część wyremontowanych pomieszczeń. Najcenniejszym zachowanym elementem tego mało znanego zamku jest wieża – bergfried o być może późnoromańskim jeszcze pochodzeniu. Jej najwyższa kondygnacja oraz hełm są dodatkami nowożytnymi, zachował się natomiast gotycki portal wejściowy wraz z wnęką na zwodzony mostek. Co ciekawe w pobliżu pierwotnego wejścia odnaleziono umieszczony na tynku szkic wieży z wysokim piramidalnym dachem sprzed przebudowy. Budynek mieszkalny został znacznie przekształcony w okresie renesansu i baroku, zwłaszcza od strony północnej, gdzie ze względu na niestabilne podłoże naruszona została statyka budowli. W jego murach zachowało się kilka gotyckich portali, okien, a także służki sklepienia dawnej kaplicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Karel T., Klsák J., Knoll V., Nové poznatky k vývoji hradu Hartenberg v Hřebenech, „Dějiny staveb 2007”, Plzeň 2008.