Historia
Założycielem zamku Gutštejn i rodu który wziął od niego swe nazwisko był Jetřich, pojawiający się w dokumentach w latach 1263-1313. Sam zamek po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1319 roku, kiedy to Vyšemír, opat klasztoru w Teplá, wynajął Jetřichowi i jego synowi Sezemovi na dziesięć lat trzy wsie. W 1369 roku wzmiankowani byli trzej bracia z Gutštejna: Jan, Jetřich i Půta. Ten ostatni w 1379 roku dzierżył zamek już sam. Budowę zamku przypuszczalnie rozpoczęto na przełomie XIII i XIV wieku. Rozbudowę prowadzoną w XIV stuleciu kontynuowano na początku XV wieku, kiedy to zaczęto budowę wieży.
W 1422 roku Gutštejn został oblężony przez sławnego husyckiego wodza Jana Žižkę i wojska praskie. Zniszczenia prawdopodobnie jednak nie były duże, a warownia, nawet jeśli została zdobyta, wkrótce wróciła do pełnoprawnych właścicieli. Dzierżył ją Jan, a następnie po jego śmierci od 1453 roku Burian. Ten drugi chociaż był początkowo jednym ze zwolenników katolicyzmu, w 1448 roku przeszedł na stronę króla Jerzego z Podiebradów, a dwa lata później udało mu się pochwycić posłańca z listem kompromitującym możnowładcę Oldřicha z Rožmberka, chcącego zorganizować interwencję obcych państw. Burian nie osiadł na stałe w Gutštejnie, podobnie jak jego syn Burian zwany Bogaczem, który wolał Nečtiny. Zamek musiał być zarządzany przez burgrabiów.
Burian Bogacz otrzymał wiele innych majątków w Czechach (między innymi Chyše, Kynšperk, Příbram, Žebrák, Točník) oraz w Bawarii i znany był jako twardy i bezwzględny wyzyskiwacz swoich poddanych oraz jako chciwy sąsiad, zawsze gotowy do sporów sądowych. W przeciwieństwie do ojca Burian Bogacz związał się z Unią Zielonogórską, związkiem katolickiej szlachty czeskiej, mającym na celu obalenie husyckiego króla Jerzego z Podiebradów. Następnie na krótko poparł węgierskiego króla Macieja Korwina, ale po intronizacji na tronie czeskim katolickiego Władysława II Jagiellończyka, skłonił się ku niemu. W 1472 roku został najwyższym komornikiem królestwa, a pięć lat później dowodził armią Władysława, która na próżno usiłowała odbić Pilzno, gdzie usadowiły się węgierskie wojska Macieja Korwina. Szczytem jego kariery było od 1485 roku stanowisko najwyższego kanclerza. Zmarł około roku 1489, pozostawiając pięciu synów.
Nie wiadomo który z synów Buriana Bogacza po jego śmierci dzierżył Gutštejn, ale kiedy czterech z nich zmarło, w 1530 roku pozostał Volf, a po nim zamek odziedziczył jego syn Wiktoryn. Sprzedał on Gutštejn w 1549 roku Hanušovi Elpognarovi z Dolního Šenfeldu. W okresie renesansu średniowieczny zamek nie spełniał już wczesnonowożytnych wymagań mieszkalno – reprezentacyjnych właścicieli i prawdopodobnie już w drugiej połowie XVI stulecia lub najpóźniej na początku XVII wieku został opuszczony.
Architektura
Skalisty cypel na którym wzniesiono zamek, opadał stromymi stokami na południu w kierunku doliny potoku Hadovka, a na zachodzie i północy oddzielony był od reszty masywu głębokim obniżeniem. Gutštejn był więc chroniony ukształtowaniem terenu ze wszystkich stron, za wyjątkiem kierunku wschodniego, tam jednak zabezpieczono się przekopując dwa szerokie poprzeczne rowy. Pierwszy oddzielał podzamcze, osłonięte dodatkowo od południa bardzo naturalnymi skalnymi skarpami. Na północy, gdzie brakowało naturalnej bariery, podzamcze prawdopodobnie było chronione palisadą lub częstokołem. Drugi poprzeczny rów oddzielał podzamcze od zamku głównego.
Zamek górny wzniesiono na planie nieregularnego, podłużnego wieloboku, w którym wydzielono trzy dziedzińce, otoczone wysokimi murami o grubości aż do 2 metrów. Zbliżony do trapezu dziedziniec wschodni znajdował się tuż za fosą, przez którą prowadził drewniany most zwodzony z podzamcza. Umieszczono na nim między innymi stajnie, na które nie było miejsca w wewnętrznych częściach rdzenia zamku. Z dziedzińca wschodniego wiodły w głąb dwie bramy: prawa (północna) prowadziła do rdzenia zamku górnego, natomiast lewa (południowa) na dziedziniec południowy. Ten ostatni miał podłużny kształt, a jego mur był ściśle przystawiony do skalnego urwiska. Wewnątrz dodatkowo był podzielony krótką poprzeczną ścianą z portalem pośrodku, która wydzieliła mniejszy wschodni obszar, w późniejszym okresie zabudowany.
Położony na północnym – zachodzie rdzeń zamku górnego miał kształt zbliżony do prostokąta z załamanymi kurtynami zachodnią i lekko północną. Jego dolna część południowa była posadowiona o 2,5 metra niżej niż północna. Brama z dziedzińca wschodniego prowadziła wprost do sieni wejściowej głównego domu mieszkalnego, który zajmował całą południową stronę wąskiego dziedzińca. Wewnątrz pierwotnie podzielony był na kondygnacje za pomocą płaskich, drewnianych stropów. Z sieni schody prowadziły w dół do piwnicy, będącej podziemnym chodnikiem, którym można było wydostać się z zamku po zachodniej stronie skalnych klifów. Być może jego główną funkcją (poza możliwością ucieczki) był dostęp do wody, ponieważ na zamku nie było żadnej studni poza skalnym zbiornikiem przy wjeździe na podzamcze. Tuż obok schodów prowadzących do piwnicy znajdowały się drzwi w ścianie poprzecznej prowadzące z sieni do głównego pomieszczenia pałacu. Jego jedynymi otworami były dwa wąskie otwory wentylacyjne w południowym murze. Po lewej stronie od wejścia znajdowały się zapewne schody na pierwsze piętro, oświetlone od południa dwoma oknami. Piętro pałacu posiadało co najmniej trzy pomieszczenia, porozdzielane ściankami o konstrukcji drewnianej lub szkieletowej. Komnata na zachodzie oświetlana była dwoma oknami z ławami po bokach, a jej ściany wyłożone były drewnem w celu lepszej akumulacji ciepła. Tam komunikację zapewniał ganek, którym można było się dostać na mury otaczające dziedziniec południowy. Z pierwszego piętra pałacu przejście prowadziło bezpośrednio na około 5-metrowej szerokości dziedziniec, na którym stała wieża główna, a za nim nieco węższy drugi budynek mieszkalny, zbudowany w narożniku północno – zachodnim.
Wieża zbudowana została na rzucie czworoboku o wymiarach około 8,3 x 7,6 metra, ale wszystkie jej rogi zostały mocno zaokrąglone. Wysokie na ponad 25 metrów mury rozdzielały tylko otwory wentylacyjne i strzeleckie, stosunkowo liczne i skierowane pod różnymi kątami. Wieża początkowo nie posiadała okien, ani innych udogodnień pozwalających na stałe zamieszkanie (np. wykuszy latrynowych). Pierwotne wejście do niej znajdowało się od południa, około 9-10 metrów nad poziomem północnego dziedzińca i około 11,5-12,5 metra nad dolnym poziomem wejściowym do pałacu. W górnej części wieżę być może otaczała drewniana galeria o funkcji hurdycji, czemu odpowiadałaby rola wieży jako miejsca ostatecznego schronienia (bergfried) i jej ochrona bramy na zamek górny. Zwieńczeniem wieży nad piątym piętrem mogła być dodatkowa kondygnacja konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, ewentualnie wysunięta przed zewnętrzne elewacje murów.
Nieotynkowane wnętrze wieży posiadało rzut czworoboczny. Na poziomie skalnego gruntu była to bardzo mała przestrzeń o wymiarach 2 x 1,5 metra i wysokości co najmniej 5,5 metra. Do tej ciasnej i całkowicie ciemnej komory magazynowej lub więziennej, dostać się można było jedynie przez otwór w stropie piętra. Belki stropu osadzone były na uskoku muru, utworzonym ze wszystkich czterech stron. Pierwsze piętro, o większych ze względu na spadek grubości ścian wymiarach, wynoszących 3,4 x 2,6 metra, było wysokie na około 2,1 metra. Jego doświetlenie zapewniały dwa identyczne otwory szczelinowe (85 x 45 cm): północny i wschodni. Prawdopodobnie służyły one również strzelcom, gdyż przy wschodnim utworzono wnękę chroniącą pociski przed zamoczeniem. Drugie piętro miało ten sam rzut co pierwsze piętro, ponieważ nie było żadnych uskoków muru. Jego wysokość wynosiła około 2,6 metra, a doświetlenie zapewniał jeden otwór. Na poziomie tej kondygnacji znajdowało się również wejście w postaci ostrołucznego, fazowanego od zewnątrz portalu. Był on zamykany drzwiami blokowanymi ryglem osadzanym w otworach w murze, a być może także zwodzoną kładką chowaną do wnęki wokół wejścia. Od trzeciego piętra w górę kolejny uskok murów powiększał przestrzeń wieży do wymiarów 4,2 x 3,5 metra, przy czym czwarte i piąte piętro dobudowane zostały dopiero około 1485 roku. Konstrukcję podłogi trzeciego piętra tworzył nietypowy drewniany ruszt z około 1422 roku, być może będący próbą wzmocnienia wieży lub utworzenia platformy dla cięższej broni.
Początkowo wieża była budowlą wolnostojącą, połączoną jedynie krótkim murem z narożnikiem południowo – wschodnim obwarowań. Dopiero wybudowanie drugiego, budynku mieszkalnego połączyło wieżę na poziomie trzeciego piętra z wejściem do budynku po zachodniej stronie. Powstały jeszcze w XIV wieku pałac północno – zachodni posiadał piwnicę, przyziemie i dwa piętra z pomieszczeniami o płaskich stropach. Mury obronne zwieńczone były krenelażem z chodnikiem dla obrońców, lecz i przy dachach pałaców pozostawiono wolną przestrzeń w celach komunikacyjnych i obronnych.
Stan obecny
Zamek zachował się w formie trwałej ruiny o czytelnym układzie. Jego najciekawszym elementem jest zachowana praktycznie w całości, a co więcej nie przekształcona w okresie nowożytnym wieża główna. Posiada portal wejściowy z dwoma konsolami dla ganku lub kładki, liczne otwory strzeleckie, częściowo wtórnie, ale jeszcze w średniowieczu powiększane, a zwłaszcza unikalną drewnianą konstrukcję między drugim a trzecim piętrem (być może platformę bojową), jedną z najstarszych zachowanych na terenie Czech, wydatowaną dendrochronologicznie na 1422 rok. Ponadto przetrwały mury dziedzińca wschodniego, północna ściana górnego pałacu, południowa ściana domu dolnego i niższe fragmenty pozostałych murów. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Věž hradu Gutštejna, „Průzkumy památek XX”, 1/2013.