Historia
Zamek Grabštejn (pierwotnie Grafenstein, Grabenstein lub Grawstein) prawdopodobnie założono około połowy XIII wieku. Według kroniki Jana Neplacha w 1256 roku Przemysł Ottokar II miał go odebrać nieznanemu z imienia szlachcicowi i przekazać Jindřichovi z Donína. W rękach jego rodu zamek pozostał przez kolejne trzysta lat.
W okresie wojen husyckich panowie z Donína stali po stronie katolickiej szlachty i miast łużyckich. Z tego powodu w 1424 roku zamek zaatakowały wojska Bočka z Poděbrad, lecz pomimo trzytygodniowego oblężenia nie udało im się go zdobyć. Zagrożenie dla Grabštejnu wzrosło pięć lat później, kiedy w pobliskiej Chrastavě osiadł zwolennik husytów, Mikołaj z Kaišperka. W 1430 roku obległ on i zdobył Grabštejn po czym przez kolejne pięć lat prowadził z niego łupieżcze wyprawy na Łużyce i dobra katolickich Bibersteinów. Dopiero w 1435 roku dostał się do łużyckiej niewoli, choć jego następca na Grabštejnie, husycki hejtman Jan Čapek z Sán, kontynuował napady. W toku tych ciągłych walk zamek miał zostać silnie uszkodzony. Od 1437 roku na Grabštejnie siedział Hlaváč z Donína, który pomimo klęski skrajnych husytów w bitwie pod Lipanami, kontynuował wyprawy łupieżcze na Łużyce. W 1450 roku miasta tego regionu zorganizowały wyprawę odwetową do której przyłączyli się Bibersteinowie. Po trzech tygodniach oblężenia zamek wpadł w ich ręce. Ród Donínów musiał zgodzić się na zawarcie rozejmu, lecz Grabštejnu nie utracił.
W 1562 roku zamek za 300 tysięcy złotych kupił Jiří Mehl ze Střelic. Cztery lata później rozpoczął on wielką, gruntowną renesansową przebudowę, trwającą aż do 1586 roku. Prawdopodobnie z powodu znacznych kosztów tych prac i zwiększonych obciążeń jakie nałożono na okoliczną ludność, w 1569 roku wybuchł bunt poddanych. W 1586 roku Jiří Mehl sprzedał zamek Ferdinandowi Hoffmannowi z Grünbühl, a w 1607 roku zyskał go Bedřich z Černous. W jego i jego potomków czasach zamek wpierw został uszkodzony pożarem z 1622 roku, następnie zdobyty i spustoszony przez Szwedów w 1645 roku, a na koniec po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, na polecenie cesarza częściowo zniszczono jego obwarowania, by nie mogły służyć ewentualnym zdobywcom.
W drugiej połowie XVII wieku oraz w XVIII stuleciu kolejni właściciele zamku zmieniali się dość często. W 1782 roku przeprowadzono jego barokową przebudowę. W nowej formie Grabštejn doczekał do 1843 roku, kiedy to po raz kolejny zniszczył go pożar. Został co prawda później odbudowany, lecz część zabudowań obniżono o jedno piętro. Ostatnimi właścicielami zamku przed nacjonalizacją z 1945 roku byli Gallasowie.
Architektura
Zamek został wzniesiony na wzgórzu w pobliżu Hrádka nad Nisou. Chroniony z trzech stron stromymi zboczami opadającymi w dolinę potoku, był tylko w południowo-wschodnim narożniku połączony wąską szyją z podzamczem. Teren ten, przez który wiodła droga wjazdowa, zabezpieczono podkowiastym w planie przekopem. W swej pierwotnej formie zamek miał kształt trapezu, wyznaczony przez mury obwodowe o dłuższych bokach na linii wschód – zachód. We wschodniej części dziedzińca usytuowano wolnostojącą, cylindryczną wieżę o funkcji bergfriedu. Była to masywna budowla o średnicy 10 metrów przy grubości murów wynoszącej aż 3,5 metra. Zapewniała ona miejsce ostatecznej obrony i schronienia, a także górowała nad drogą dojazdową do zamku. Po przeciwnej, najbezpieczniejszej stronie dziedzińca wzniesiono główny budynek mieszkalny. Początkowo był on dwupiętrowy, trójprzestrzenny i usytuowany przy północnym murze. Jego komnaty przykrywały płaskie, drewniane stropy.
Rozbudowa z XV wieku przyczyniła się do powstania nowych budynków w środkowej i wschodniej części dziedzińca, które znacznie pomniejszyły i tak niezbyt dużą przestrzeń dziedzińca. Budynek zwrócony w kierunku bergfriedu prawdopodobnie był zamkową kaplicą, natomiast wąski fragment majdanu pomiędzy wieżą a wschodnim murem wypełniła trójprzestrzenna budowla. W okresie późnogotyckim wzniesiono także obwarowania po południowej stronie zamku, na terenie dawnego podzamcza. W ich zasięgu znalazł się szeroki budynek wschodni, być może powstały na terenie wcześniejszego parchamu. Obronę zapewniały po stronie południowej dwie, otwarte od wewnątrz, półokrągłe baszty, przystosowane już do użycia broni ogniowej.
W XVI wieku wewnętrzne ściany murów zamku dolnego, wszystkie poza północną, zostały zastawione nowymi budynkami. Wzniesiono także nowe skrzydło w zachodniej części zamku górnego oraz dostawiono na zewnątrz obwodu czworoboczną wieżę po stronie północnej.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego, lecz na skutek wielokrotnych nowożytnych przekształceń zatracił pierwotne cechy stylowe i prezentuje obecnie formę renesansowo – barokowego pałacu. Z jego zuniformizowanej bryły wybija się dawny bergfried, dziś otynkowany i zwieńczony barokowym hełmem. Wnętrza częściowo zachowały renesansowy wystrój i są dostępne dla turystów. Trasa zwiedzania obejmuje podziemia zamkowe, wieżę z punktem widokowym oraz oba piętra włącznie ze zwiedzaniem renesansowej kaplicy św. Barbary oraz ekspozycji drewnianych mebli i rzeźb ze zbiorów Muzeum Północnych Czech w Libercu. Na wzniesieniu na wschód od zamku widoczne są jeszcze ziemne obwałowania obozu oblężniczego, wojsk które próbowały zdobyć zamek w XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.