Historia
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego wzniesiony został w latach 80-tych XIII wieku, jako kaplica ufundowanego wówczas przez Mieszka I cieszyńskiego zamku książęcego. Powodem fundacji było częste zalewnie Fryštátu podnoszonymi poziomami wód pobliskiej rzeki Olzy, dlatego książę postanowił zbudować nowy zamek na skalistym wzgórzu, kilka kilometrów od ówczesnego miasta. Pierwsza wzmianka o kościele pochodziła z 1376 roku, kiedy to książę Przemysław Noszak i pleban Jan ufundowali ołtarz Bożego Ciała i św. Jan Ewangelisty. Prawdopodobnie książę dokonał też wówczas pierwszej przebudowy zamku, wznosząc pierwsze budowle murowane w miejsce starszych drewnianych.
W 1412 roku książę cieszyński Bolesław I poślubił Eufemię mazowiecką, siostrę króla polskiego Władysława Jagiełły, której w posagu oddał zamek frysztacki. Po przybyciu księżna zaczęła przeprowadzać gotycką przebudowę całego założenia. W 1420 roku Peter Hoberg sporządził dokument fundacyjny potwierdzający budowę kaplicy pod wezwaniem Matki Boskiej. Nie wiadomo jednak gdzie została ona usytuowana i czy była osobnym budynkiem. Prawdopodobnie informacja ta dotyczyła powiększenia pierwotnej kaplicy zamkowej o dwie nowe boczne kaplice w formie transeptu. W efekcie rozbudowy być może powstało również nowe prezbiterium kościoła.
W 1511 roku we Frysztacie wybuchł ogromny pożar, który spowodował zniszczenie zamku i kościoła. Z tego powodu w latach 1515 – 1530 przeprowadzono odbudowę i zarazem renesansową przebudowę całego założenia, choć w XVI wieku zaczęło ono tracić pierwotne znaczenie dla Piastów cieszyńskich. W 1617 roku dodatkowo do kościoła przystawiono kaplicę św. Jana Nepomucena, lecz wkrótce cały zamek został zdewastowany w trakcie wojny trzydziestoletniej. Pod koniec XVIII wieku kościół został ponownie poważnie uszkodzony przez pożar.
Architektura
Kościół usytuowano na niewysokim, podłużnym wzniesieniu o dłuższych bokach na linii wschód – zachód. Zajął on zachodnią część wzgórza, natomiast zabudowania zamkowe umieszczono we wschodniej. Teren całego zamku otoczony był murem obronnym, ziemnym wałem oraz przekopem. Znajdował się on w południowo – zachodniej części miasta, w dość dużym oddaleniu od płynącej na południu rzeki Olzy, której wody często wylewały na okoliczne tereny.
Wokół kościoła znajdowało się wiele drewnianych budynków, takich jak szpital wybudowany przez księżną Annę pod koniec XV wieku, budynek plebani, czy domy mieszkalne kleru. Część wschodnia zamku składała się z dwóch lub trzech budynków rozdzielonych wolną przestrzenią, przez którą poprowadzono drewniany, zadaszony ganek, prowadzący do zabudowań w formie litery L. Pomieszczenia książęce umieszczono na piętrach, natomiast mieszkania służby i pomieszczenia gospodarcze znajdowały się w przyziemiu. W południowo-wschodnim rogu zabudowy znajdowała się kuchnia. Reprezentacyjne zachodnie skrzyło wschodniej części zamku zajęło miejsce starszej studni, która od XV wieku dostępna była z piwnicy tego budynku.
Kościół z XV wieku posiadał w planie kształt krzyża łacińskiego utworzonego z prostokątnej nawy o długości 38 metrów, nieco węższego prezbiterium po stronie wschodniej oraz dwóch kaplic o wyglądzie transeptu dostawionych do nawy od południa i północy o łącznej długości 34 metrów. Zarówno prezbiterium jak i obie nawy poprzeczne zamknięto wielobocznie, a całość kościoła wzmocniono zewnętrznymi przyporami. Układ taki nie był powszechny na Morawach i w Czechach, inspiracje wiązać można raczej z wrocławską kolegiatą św. Krzyża i Bartłomieja lub kościołem klasztornym dominikanów w Cieszynie.
Kościół początkowo nie posiadał wieży, w jego pobliżu stała jedynie wolnostojąca, drewniana dzwonnica. Dopiero w trakcie odbudowy z lat 1515 – 1530 po północnej stronie nawy postawiono masywną murowaną czworoboczną wieżę o czterech piętrach z cylindryczną wieżyczką na klatkę schodową w narożniku. Druga klatka schodowa łączące pierwsze piętro z parterem została umieszczona między wieżą a północnym transeptem. W wieży zastosowano jeszcze trzy późnogotyckie portale siodłowe. W trakcie tych prac całą świątynię podwyższono o około dwa metry.
Wewnątrz pierwotnie nawa prawdopodobnie zwieńczona była drewnianym stropem, w XV wieku zastąpionym sklepieniem opartym na trzech kamiennych filarach, dzielących korpus na dwie nawy. Sklepienia krzyżowo – żebrowe zastosowano w obu ramionach transeptu. W XV wieku wnętrze kościoła zostało pokryte ściennymi polichromiami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Strona internetowa hrad-frystat.webnode.cz.
Strona internetowa wikipedia.org, Kostel Povýšení svatého Kříže (Karviná).