Historia
Początki kościoła związane mogły być z kaplicą zamku, ufundowanego w latach 80-tych XIII wieku przez piastowskiego księcia Mieszka I cieszyńskiego. Władca ten wszedł w posiadanie okolicznych ziem po śmierci w 1280 lub 1281 roku księcia Władysława opolskiego. Początkowo rządził w Cieszynie, Oświęcimiu i Raciborzu wspólnie z bratem Przemysławem, lecz od 1290 roku stał się samodzielnym władcą księstwa, którego głównym ośrodkiem był Cieszyn, a Fryštát jedną ze znaczniejszych siedzib. Lokacja miasta zapewne miała miejsce pod koniec XIII wieku i była powiązana z translokacją na wyżej położony teren, ze względu na częste wylewy pobliskiej Olzy.
Budowa kościoła przeprowadzona została prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XIV wieku, bowiem w 1326 roku w dokumencie Andrzeja, archidiakona opolskiego i kanonika kapituły katedralnej we Wrocławiu, wymieniony został administrator frysztackiego kościoła Friczko, w związku z prośbą o odczytanie w świątyni treść listu papieskiego i statutu arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, który określał warunki spowiedzi w klasztorach dominikańskich polskich diecezji. Kościół musiał więc już wówczas funkcjonować i był dostępny dla wiernych, nawet jeśli trwały jeszcze jakieś parce wykończeniowe. W 1376 roku książę Przemysław Noszak i pleban Jan ufundowali w kościele ołtarz Bożego Ciała i św. Jan Ewangelisty. Prawdopodobnie fundacja ta związana była z ukończeniem dobudowanej w trzeciej ćwierci XIV wieku północnej kaplicy. Książę dokonał też wówczas przebudowy pobliskiego zamku, wznosząc pierwsze budowle murowane w miejsce starszych drewnianych. W 1412 roku książę cieszyński Bolesław I poślubił Eufemię mazowiecką, siostrę króla polskiego Władysława Jagiełły, której w posagu oddał zamek fyštácki. Po przybyciu księżna zaczęła przeprowadzać gotycką przebudowę całego założenia. W jej trakcie w 1420 roku Peter Hoberg sporządził dokument fundacyjny, potwierdzający budowę kaplicy pod wezwaniem Panny Marii. Przypuszczalnie informacja ta dotyczyła kaplicy południowej, która wraz ze starszą północną nadała środkowej części kościoła charakter transeptu.
W czasie wojen husyckich kościół nie został zniszczony, gdyż miasto nie doświadczyło działań militarnych, głównie dzięki neutralności religijnej panującego wówczas księcia cieszyńskiego Bolesława I. Fryštát jako jedno z nielicznych miast na Śląsku utrzymał dobry stan gospodarki. Co więcej po 1442 roku jego znaczenie wzrosło, za sprawą przeniesienia rezydencji księcia Bolesława II i nadania w 1447 roku mieszczanom przywileju. Pomyślny rozwój za rządów Kazimierza II cieszyńskiego w drugiej połowie XV wieku, przerwany został w 1511 roku, gdy we Fryštátcie wybuchł ogromny pożar. Spowodowal on między innymi zniszczenie zamku i kościoła. Z tego powodu w latach 1515 – 1530 przeprowadzono odbudowę i zarazem późnogotycką przebudowę całego założenia, choć w XVI wieku zaczęło ono dla Piastów cieszyńskich tracić pierwotne znaczenie.
W 1611 roku do kościoła przystawiono nowożytną kaplicę, początkowo zwaną Morawską, a następnie św. Jana Nepomucena. Wkrótce potem zamek wraz kościołem został zdewastowany w trakcie wojny trzydziestoletniej. Po raz kolejny zniszczenia kościół odniósł w czasie pożaru z 1791 roku, w trakcie którego prawdopodobnie doszło do zwalenia sklepienia w korpusie nawowym, prezbiterium i południowej kaplicy. Odbudowa musiała się ciągnąć dość długo, bowiem dopiero w 1805 roku kościół został konsekrowany pod nowym wezwaniem Podwyższenia św. Krzyża. Z inicjatywy rodu Larisch-Mönnich, ówczesnych właścicieli Fryštátu, dobudowano też klasycystyczną zakrystię i kruchtę zachodnią, a między przypory prezbiterium wstawiono kaplice.
Architektura
Kościół usytuowano na niewysokim, podłużnym wzniesieniu o dłuższych bokach na osi wschód – zachód. Zajął on zachodnią część wzgórza, natomiast we wschodniej części znajdowały się mieszkalne i gospodarcze zabudowania zamkowe. Teren całego założenia otoczony był murem obronnym, ziemnym wałem oraz fosą. Znajdowało się ono po południowo – zachodniej stronie miasta lokacyjnego, w dość dużym oddaleniu od płynącej na południu rzeki Olzy, której wody często wylewały na okoliczne tereny, tworząc podmokły, zabagniony i trudny do przebycia obszar.
Kościół w okresie gotyku posiadał w planie kształt krzyża łacińskiego, utworzonego z prostokątnej nawy o długości 38 metrów, nieco węższego prezbiterium po stronie wschodniej oraz dwóch kaplic o wyglądzie transeptu, dostawionych do nawy od północy w drugiej połowie XIV wieku i na południu na początku XV stulecia. Ich długość na osi północ – południe łącznie osiągnęła około 34 metry, czyli niewiele mniej niż oś całego kościoła. Pierwotnie nieznacznie różniły się one wysokością, ale były z grubsza tej samej wysokości co korpus. Zarówno prezbiterium jak i oba krańce pseudotranseptu zamknięto wielobocznie, a całość kościoła wzmocniono zewnętrznymi, w narożnach rozmieszczonymi pod skosem przyporami. Układ równoramiennego krzyża nie był powszechny na Morawach i w Czechach, spotykany natomiast na Śląsku (np. wrocławska kolegiata św. Krzyża i Bartłomieja, kościół św. Macieja we Wrocławiu, kościół klasztorny dominikanów w Cieszynie).
Kościół początkowo nie posiadał wieży, w jego pobliżu prawdopodobnie stała jedynie wolnostojąca, drewniana dzwonnica. Dopiero w trakcie odbudowy z lat 1515 – 1530 po północnej stronie nawy postawiono masywną murowaną wieżę o czworobocznym rzucie i czterech piętrach, z cylindryczną wieżyczką na klatkę schodową w narożniku południowo – zachodnim. Druga klatka schodowa, łączące pierwsze piętro z parterem, została umieszczona w grubości muru między wieżą a północną kaplicą. Ponadto komunikację ułatwiać miało przejście przeprute między wieżą a północną kaplicą, do którego wstawiono późnogotycki portal o bogatym profilowaniu z przeplatającym się laskowaniem i ze śrubowo skręconymi cokolikami. Nietypowe usytuowanie wieży nie przy fasadzie, ale po północnej stronie nawy, zapewne spowodowane było brakiem miejsca przed skarpą wzgórza zamkowego. W związku z budową wieży podwyższono o około dwa metry mury obwodowe nawy i prezbiterium oraz wstawiono nową arkadę tęczy między korpusem nawowym a prezbiterium. Boczne kaplice pozostawiono w pierwotnej wysokości.
Wejście do kościoła znajdowało się w zachodniej ścianie nawy. Ponadto funkcjonował portal południowy, prowadzący na przykościelny cmentarz. Wewnątrz korpus kościoła pierwotnie prawdopodobnie zwieńczony był drewnianym stropem, w pierwszej ćwierci XVI wieku zastąpionym sklepieniem opartym na kamiennym filarze, dzielącym korpus na dwie nawy. Sklepienia krzyżowo – żebrowe zastosowano w obu ramionach pseudotranseptu oraz w prezbiterium. Każda z tych części składała się z prostokątnego przęsła z układem krzyżowym oraz wielobocznego zamknięcia ze sklepieniem sześciodzielnym. Żebra sklepienne najprawdopodobniej opuszczone były na przyścienne wsporniki i spięte prostymi zwornikami. W prezbiterium mogły mieć profil gruszkowy, w kaplicy północnej zastosowano natomiast nieco masywniejsze i niezbyt precyzyjnie opracowane żebra klinowe. W drugiej połowie XV wieku wnętrze kaplicy północnej, a być może również innych części kościoła, zostało pokryte ściennymi polichromiami (życie św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Barbary, podzielone na sceny osadzone w regularnym układzie prostokątnych ramek).
Wokół kościoła znajdowało się wiele drewnianych budynków, takich jak szpital wybudowany przez księżną Annę pod koniec XV wieku, budynek plebani, czy domy mieszkalne kleru. Część wschodnia zamku składała się z dwóch lub trzech budynków rozdzielonych wolną przestrzenią, przez którą poprowadzono drewniany, zadaszony ganek, prowadzący do zabudowań w formie litery L. Pomieszczenia książęce umieszczono na piętrach, natomiast mieszkania służby i pomieszczenia gospodarcze znajdowały się w przyziemiu. W południowo – wschodnim rogu zabudowy znajdowała się kuchnia. Reprezentacyjne zachodnie skrzyło, umieszczone między kościelną a zamkową częścią wzgórza, zajęło miejsce starszej studni, która od XV wieku dostępna była z piwnicy tegoż budynku.
Stan obecny
Kościół funkcjonuje obecnie pod zmienionym wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, w granicach miasta Karviná. Zachował XIV-wieczne mury obwodowe nawy i prezbiterium, nieco późniejsze mury pseudotranseptu, a także późnogotycką wieżę. Całkowicie nowożytnym dodatkiem jest kaplica po północnej stronie prezbiterium oraz przedsionek przy zachodniej elewacji nawy, przy czym kaplica wchłonęła co najmniej dwie średniowieczne przypory. Otwory okienne zostały przekształcone w XVIII lub XIX stuleciu, nie zachowały się gotyckie sklepienia, za wyjątkiem północnej kaplicy (północnego ramienia transeptu). Z okresu średniowiecza pochodzą również dwa portale związane ze spiralną klatką schodową wieży. Najcenniejszym jest jednak późnogotycki, bogato profilowany portal w zachodniej ścianie północnej kaplicy, powstały w związku z dostawieniem wieży w latach 1515-1530. Z tego samego okresu zachowała się wnęka ścienna w prezbiterium. W 2010 roku na zachodniej i wschodniej ścianie północnej kaplicy (pseudotranseptu) odkryto XV-wieczne malowidła, poddane renowacji w latach 2011-2012. Stanowią one jedyny przykład średniowiecznego malarstwa ściennego w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borská V., Gotická architektura kostela Povýšení sv. Kříže v Karviné, Olomouc 2021.
Prix D., Poznámky ke středověké architektuře kostela sv. Kříže (původně P. Marie) v Karviné 1 – Fryštátě, „Časopis Slezského muzea”, série B, XLI, 1992.