Historia
Zamek wzniesiony mógł zostać najwcześniej w pierwszej połowie XIV wieku, z inicjatywy książąt cieszyńskich, być może z fundacji Kazimierza I, choć nie można wykluczyć, że kamienna budowla powstała znacznie później, gdzieś na początku XV wieku. Zamek miał za zadanie ochraniać granicę z Morawami, miejscowe szlaki handlowe wraz z przeprawą przez rzekę Ostawicę i rozwijające się miasto Frýdek, powstałe na miejscu wzmiankowanej w 1305 roku wsi Jamnice. Co prawda w 1327 roku, gdy Kazimierz I uznał zwierzchnictwo króla Jana Luksemburskiego, w źródłach pisanych odnotowano „Jamnicz opidum cum municionibus”, ale informacja ta raczej odnosiła się do mniej znaczących obwarowań przy rzecznej przeprawie, niż do zamku, co do którego powinien być użyty zwrot „castrum”. Nazwa Frýdek po raz pierwszy odnotowana została w 1339 roku, w przydomku księdza Mikuláša („Nicolaus de Fredek”), w trakcie sporu biskupa wrocławskiego Nankera z królem Janem. Zmiana nazwy wskazywać mogła na przeprowadzoną do tego czasu lokację miasta.
Na początku XV wieku Frýdek stał się centrum książęcych połączonych dóbr frydecko-misteckich, przez co w kolejnych latach miasto mogło zostać rozbudowane, zarówno o nowe obwarowania, jak i pomieszczenia mieszkalne dla księcia. W 1423 roku Bolko I cieszyński nadał mieszczanom rozległe przywileje i swobody, lecz nie określił relacji pomiędzy gminą miejską a wciąż nie potwierdzonym źródłowo zamkiem. Pierwsza wzmianka o nim odnotowana została dopiero w 1434 roku, kiedy to książęta cieszyńscy Wacław, Władysław, Bolko II i Przemek II oddali dobra frydeckie w zastaw za 500 kop groszy Arnoštowi z Tvorkova i Kornic. W dokumencie zastawu wyjątkowo dokładnie określono warunki administrowania zamkiem, co wskazywałoby na jego spore znaczenie w obronności południowych granic księstwa. Dlatego niewykluczone, że został on zbudowany na miejscu starszych, lżejszych obwarowań dopiero w toku walk książąt cieszyńskich z husytami.
Zamek był własnością książąt cieszyńskich do połowy XVI wieku, choć oddawali go często w zastaw różnym szlacheckim rodom z terenu Moraw. Po panach z Tvorkova i Kornic, w latach 1442 – 1447 zastaw dzierżył niejaki Mikuláš z Dubovce zwany Maršálek, w 1450 roku „castrum Fridek” uzyskała w posagu księżna Anna, żona Bolka, a w 1471 roku Jan Buřej z Klvova. W 1480 roku Kazimierz II cieszyński oddał w zastaw całe dobra frydeckie za 2200 złotych węgierskich Janowi Labuti z Křtin, natomiast na początku XVI stuleciu Frýdek dzierżyli możni Pernštejnowie. Gdy na przełomie XVI i XVII stulecia właścicielem był Bartłomiej Bruntálski z Vrbna, przekształcono średniowieczne zabudowania zamku w renesansową rezydencję. Od 1636 roku jej właścicielem był hrabia Jerzy III z Oppersdorfu. Z jego inicjatywy wzniesiona została kaplica zamkowa św. Barbary oraz przekształcono teren przedzamcza, wznosząc na nim jeden duży budynek i zasypując fosę.
Ważnym wydarzeniem w dziejach zamku był wielki pożar z 1688 roku, który zniszczył wszystkie drewniane elementy rezydencji. Wkrótce jednak po ugaszeniu żywiołu hrabia Franz Euzebiusz zarządził odbudowę. W 1798 roku Jan Nepomuk Pražma sprzedał zamek Marii Krystynie, siostrze cesarza Józefa II. Habsburgowie we Frýdku osadzili jedynie urzędników i administrację, sami w rezydencji przebywali bardzo rzadko. W 1918 roku zabytek przeszedł na własność państwa czechosłowackiego, które w 1923 roku umieściło w nim zarząd lasów państwowych. Od 1960 roku na zamku znalazło siedzibę muzeum, którego zarząd rozpoczął stopniową renowację.
Architektura
Zamek frýdecki został zbudowany na niewysokim wzniesieniu nad prawym brzegiem rzeki Ostrawicy, po północno – wschodniej stronie jej lekkiego zakola. Na południe od zamku do Ostrawicy wpadał młyński kanał, a w nieco dalszej odległości łączyła się z nią rzeka Morawka. Na niżej położonych terenach na wschód od zamku oraz jego podzamcza, oddzielonych lekkim jarem, rozwinęła się osada, a później miasto Frýdek. Zajmowało ono wewnątrz muru miejskiego około 5,3 ha, z obszernym prostokątnym rynkiem tuż przed czołem zamku i kościołem farnym św. Jana w narożniku północno – wschodnim. Od podzamcza oddzielał je przekop, ale kurtyny muru łączyły się z zamkiem od północy i południa, było więc ono otwarte na książęcą siedzibę. Wjazd do miasta zapewniały tylko dwie bramy: Dolna na północy i Górna na wschodzie.
W związku z naturalnym ukształtowaniem terenu, zamek otrzymał nieregularny, wieloboczny obwód murów obronnych, w większości poprowadzonych krawędziami stoków wzgórza. Wydzieliły one wewnątrz asymetryczny, najpewniej pięcioboczny w planie dziedziniec, o szerokości około 15 metrów i długości nieco ponad 30 metrów, usytuowany dłuższymi bokami mniej więcej na osi wschód – zachód. W XV wieku zamek wzmocniono zewnętrznym, niższym murem obronnym, wyposażonym w dwie niewielkie cylindryczne wieże lub baszty po stronie zachodniej. Tam też mógł funkcjonować niewielki, nadrzeczny przygródek.
Zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku z XV wieku była dość nietypowa. Prawdopodobnie wszystkie budynki wystawały na zewnątrz murów obronnych, przez co nie posiadały dużych rozmiarów i nadawały rdzeniowi zamku nieregularną formę. Po stronie wschodniej usytuowano trójkondygnacyjny budynek mieszkalny, służący jednocześnie w przyziemiu za bramę wjazdową na dziedziniec. Brama wysunięta była ryzalitowo przed lico murów i poprzedzona mostem zwodzonym ponad pięciometrowej głębokości fosą, a górowała nad nią, wtopiona w korpus budynku, czworoboczna wieża. Długi przejazd bramny, przechodzący przez całą szerokość budynku, zwieńczony został sklepieniem kolebkowym. Flankowany był przez dwa duże, sklepione pomieszczenia, po dwie duże sale mieściły się również na piętrach.
Po stronie południowej dziedzińca znajdowało się najstarsze, jeszcze XIV-wieczne skrzydło mieszkalne, kolejne (być może o wieżowym charakterze) usytuowano po stronie północnej. To drugie w XVI wieku przedłużone zostało ku zachodowi. Najstarszy budynek mieszkalny prawdopodobnie pierwotnie był dwuprzestrzenny, z mniejszym pomieszczeniem w przyziemiu po stronie zachodniej i większym po stronie wschodniej. Obie sale przykryte zostały sklepieniami kolebkowymi. Ich przeznaczenie nie jest znane, zakładać jedynie można, iż wzorem średniowiecznego schematu pełniły funkcje gospodarcze, a komnaty na piętrach funkcje reprezentacyjne i mieszkalne.
Po stronie wschodniej uformowało się obwarowane podzamcze z czworoboczną wieżą bramną. Łączyło się ono z fortyfikacjami miejskimi i najpewniej oddzielone było od właściwego zamku przekopem. Kształt podzamcza w planie był nieregularny, wieloboczny. O jego średniowiecznej zabudowie źródła pisane milczą, prawdopodobnie było ono konstrukcji drewnianej lub szachulcowej i składało się jedynie z niewielkiego zaplecza gospodarczego.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych, jednak w trakcie wielokrotnych nowożytnych przekształceń utracił pierwotne, średniowieczne cechy stylowe. Obecnie na zamku siedzibę ma muzeum, organizujące pięć stałych wystaw, bibliotekę, zajęcia edukacyjne oraz imprezy kulturalne i koncerty. Miejskie mury obronne zachowały się tylko fragmentarycznie w pobliżu kościoła parafialnego św. Jana Chrzciciela, jednak zostały one znacznie przemurowane i przekształcone w okresie nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava 2000.
Plaček M., Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1999.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.