Historia
Niewielki zamek Falštejn, zwany także Falkenštejn, odnotowany został w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1460 roku, kiedy to wspomniany został strumień pod i nad Falštejnem. Podobna wzmianka, nie odnotowująca bezpośrednio samego zamku, powstała w 1497 roku. Okres budowy oraz fundator zamku nie zostały zapisane w źródłach historycznych, albo wzmianki te nie przetrwały do czasów współczesnych. Badania archeologiczne wskazywałyby, że funkcjonował od pierwszej połowy XIV wieku, być może jako obronny punkt na granicy dóbr švamberskich i gutštejnskich.
W XIV wieku okoliczne tereny nie wchodziły jeszcze w skład dużych, zwartych domen szlacheckich, jak miało to miejsce w stuleciu następnym, lecz własność okolicznych wsi była podzielona pomiędzy kilkoma mniej znaczącymi rodami (panowie z Potína, rycerze z Krsowa, rycerze z Postiborza i ród władyki Sulko). Jako, że w dokumentach nikt nie pisał się „z Falštejna” lub „z Falkenštejna”, zamek najprawdopodobniej nigdy nie był siedzibą rodową żadnego rodu rycerskiego. Jednym z najstarszych i jednocześnie najbogatszych rodów, które osiedliły się na pobliskich terenach, byli panowie ze Švamberka. Zajmowali się oni intensywną działalnością kolonizacyjną i spośród wszystkich okolicznych rodów dysponowali największymi środkami na zbudowanie strażnicy na granicy swoich posiadłości. Podobnie środki na budowę i utrzymanie mniejszego zamku mieli Gutštejnowie. W obrębie ich majątku Falštejn mógł służyć jako ufortyfikowany przyczółek dla wysiłków zmierzających do rozszerzenia majątku dalej na północ, w czasie, gdy sieć osadnicza i komunikacyjna nie miała jeszcze ostatecznej formy, a feudalna własność ziemska wciąż się kształtowała. Trzecim rodem szlacheckim, który prawdopodobnie mógł być związany z założeniem zamku, byli panowie z Bezdružic, dla których Falštejn mógł pełnić funkcję siedziby o charakterze wartowniczym w obrębie majątku Bezdružice, strzegącej stosunkowo długiej południowej granicy z majątkiem Gutštejnów.
W 1567 roku źródła pisane odnotowały zamek Falštejn jako już porzucony. Co więcej Falštejn nie został wspomniany w wykazie nieruchomości majątku gutštejnskiego, do którego należał zamek, sporządzonego podczas sprzedaży w 1549 roku. Przypuszczalnie był on już wówczas opuszczony, a być może nie funkcjonował on już nawet w trakcie zapisywania XV-wiecznych wzmianek, jako że wspominano wówczas jedynie jego nazwę w odniesieniu do warunków terenowych. Do zniszczenia Falštejnu dojść mogło w trakcie wojen husyckich w pierwszej połowie XV wieku. Mógł też on zostać porzucony z powodów ekonomicznych, ze względu na reorganizację i optymalizację funkcjonowania dóbr ziemskich.
Architektura
Zamek znajdował się na skalnym cyplu wbijającym się w zakole strumienia Úterskiego. Strome stoki opadające do wąskiej doliny strumienia zabezpieczały budowlę od północy, wschodu i południa. Po stronie zachodniej cypel łączył się z płaskowyżem, dlatego tą jedyną dogodną drogę dojazdową przecięto wykutym w skale poprzecznym przekopem. Po stronie zachodniej poszerzoną, już mniej skalistą część cypla, zapewne zajmowało podzamcze, od strony przedpola również chronione obwarowaniami: ziemnymi wałami i suchą fosą. Pod zamkową skałą, przy strumieniu, być może już w średniowieczu funkcjonował młyn wodny, znany z późniejszych przekazów.
Rów ochraniający podzamcze utworzono z grubsza na osi północ – południe, z zaoblonymi krańcami wygiętymi w stronę stoków doliny. W najszerszym miejscu posiadał on około 10 metrów szerokości i około 5 metrów głębokości. Wał ziemny miał co najmniej 1 metr wysokości, a zapewne sporo więcej. Być może pierwotnie zwieńczony był w celu zwiększenia walorów obronnych palisadą lub częstokołem. Co charakterystyczne, teren podzamcza znajdował się niemal na tym samym poziomie co dziedziniec rdzenia zamku. Jego maksymalne wymiary wynosiły 60-65 metrów długości i 25 metrów szerokości, w planie o trapezoidalnym rzucie.
Główna część zamku dzieliła się na umieszczony na skalnym cyplu rdzeń z najważniejszymi zabudowaniami oraz niewielki blok skalny po stronie południowo – zachodniej, który zajmować mógł przygródek o charakterze przedbramia, oddzielony od rdzenia zamku naturalną skalną szczeliną o kilku metrach szerokości, a na zachodzie wspomnianym powyżej sztucznie wykonanym przekopem. Przedbramie ze względu na formę skały w planie miało owalny kształt.
Rdzeń zamku był konstrukcji murowanej, w odróżnieniu od drewnianego, czy też szachulcowego podzamcza. Na skalnym bloku wznosił się czworoboczny budynek o wymiarach co najmniej 5 x 3 metry, być może wieżowego charakteru. Zajmował on południową część skały, podczas gdy w północnej połączony z budynkiem mur wydzielał niewielki dziedzińczyk. Dziedzińczyk ten w planie miał nieregularną formę, dostosowaną do kształtu terenu. Jego północną część zajmować mógł mniejszy, pomocniczy, przystawiony do muru budynek. Pozostawiałoby to jedynie wąską przestrzeń na bramę po stronie zachodniej i nieco większą wolną przestrzeń dziedzińca przy narożniku północno – wschodnim. W pobliżu bramy mogła się także znajdować kolista budowla o średnicy 5 metrów, raczej nie wieża, gdyż nie posiadała ona własnych fundamentów, lecz posadowiona była bezpośrednio na skale. Ewentualnie była to wieża o mieszanej konstrukcji kamienno – drewnianej.
Stan obecny
Zamek Falštejn nie zachował się do czasów współczesnych. Na terenie podzamcza dobrze widoczny jest przekop, natomiast na terenie rdzenia zamku jedynie drobne relikty budynku i murów, które jeszcze w XIX stuleciu były znacznej wysokości. Teren zamku jest dziś gęsto porośnięty lasem, dlatego pozostałości Falštejnu mogą być mniej czytelne w okresach wegetacji roślin. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Kohout M., Hrad Falštejn a jeho bezprostřední hospodářské zázemí, Plzeň 2012.