Historia
Zamek został wzniesiony w ostatnim trzydziestoleciu XIII wieku lub nieco wcześniej, około połowy tamtego stulecia. Dawniej uważano, iż został zbudowany przez biskupów, aby chronić powstające tutaj osady, a przede wszystkim kopalnie złota (stąd miała wywodzić się jego nazwa oznaczająca „Szlachetny Kamień”), bardziej jednak prawdopodobne jest, iż inicjatorem jego budowy był król.
Po raz pierwszy Edelštejn został wspomniany w liście Mikołaja I z 1281 roku. Mowa w nim o zajęciu zamku przez rycerzy rabusiów Otto i Oldřicha z Linavy z załogą około pięćdziesięciu mężczyzn. Czechy znajdowały się wówczas w okresie bezładu po śmierci króla Przemysła Ottokara II, a łupieżcy wyprawiali się na bogate ziemie biskupstwa wrocławskiego. Dlatego Mikołaj I z Opawy, nieślubny syn Ottokara II, wraz z kuzynem Henrykiem IV, księciem wrocławskim, w 1285 roku zdobyli Edelštejn, a następnie umieścili go pod patronatem biskupa, jako rekompensatę za szkody wyrządzone przez rabusiów w biskupich posiadłościach.
Od 1282 roku na Śląsku trwał konflikt pomiędzy księciem Henrykiem IV Prawym a biskupem Tomaszem II o majątki i ziemie zajęte przez Kościół w trudnym okresie, który nastąpił po klęsce legnickiej doznanej w wyniku najazdu Mongołów oraz o nagminne łamanie immunitetu sądowego Kościoła wrocławskiego. W 1285 roku książę zajął kasztelanię nysko-otmuchowską, a biskup musiał uciekać do sąsiedniego księstwa raciborskiego. Jeszcze w tym samym roku Henryk IV po tygodniowym oblężeniu zdobył także zamek Edelštejn. Pokój nastąpił dopiero w wyniku ugody księcia i biskupa, zawartej w 1287 roku.
W 1339 roku książę opawski i raciborski Mikołaj II odstąpił Edelštejn czeskiemu królowi Janowi Luksemburskiemu, lecz już w 1361 cesarz Karol IV przywrócił zamek do księstwa opawskiego. Cztery lata później Mikołaj II zmarł, a księstwo opawskie zostało podzielone między jego czterech synów. Edelštejn przypadł Mikołajowi III, ale z powodu jego trudności finansowych został przejęty przez księstwo oleśnickie. W 1394 roku Mikołaj III zmarł, a jego brat Przemek I wykupił zamek z zastawu. W 1440 roku Edelštejn został ponownie zastawiony za 800 kop groszy księciu Bolkowi V Wołoszkowi. W okresie tym doszło na zamku do groźnego pożaru, po którym Bolko V musiał odbudowywać warownię w 1455 roku. W trakcie tych prac obwarowania zamku zostały wzmocnione i unowocześnione, poprzez zaopatrzenie w basteje działowe i dodatkowe obwałowania. Zmiany musiały być na tyle istotne, iż zamek otrzymał alternatywną nazwę Palkenstejn (Paskenstein) pochodzącą od imienia Bolka.
Od 1460 roku w Czechach rządził husycki król Jerzy z Podiebradów. Pięć lat później przejął on Edelštejn zgodnie z dokumentem napisanym przez księcia Bolka Wołoszka, także zwolennika husytyzmu. W tym okresie dowódcą zamkowej załogi był utrakwista Jan z Žerotína, co czyniło z Edelštejnu husycki bastion na katolickim Śląsku. Z tego powodu w 1467 roku biskup wrocławski Jodok z Rożemberka zdobył i zniszczył zamek, który nie był już nigdy więcej odbudowywany.
Architektura
Wzniesiony na szczycie podłużnego wzgórza o wysokości około 690 metrów n.p.m., usytuowany dłuższymi bokami na osi północ – południe, Edelštejn zajmował obszar około 190 x 123 metry, co klasyfikowało go jako jedną z największych warowni na terenie Śląska. Od wschodu i północy chroniony był wysokimi i stromymi stokami, opadającymi także ostro po stronie zachodniej, do doliny płynącego na linii północ – południe niewielkiego potoku. Drugi strumień przepływał w nieco większej odległości u podnóża wzgórza po stronie wschodniej, po czym oba łączyły się w jeden ciek wodny po stronie północno – wschodniej.
Całe założenie w planie otrzymało kształt zbliżony do wydłużonego owalu z nieco szerszym obszarem po stronie południowej i prosto zakończonym fragmentem północnym. Dzieliło się na dwie części usytuowane na różnych wysokościach (około 5 – 7 metrów różnicy), tradycyjnie zwane zamkiem górnym i dolnym. Dolna, północna część, rozwinięta w murowanej formie około drugiej połowy XIV wieku, miała kształt trapezu, górny zamek natomiast, będący najstarszą częścią założenia, w planie zbliżony był do trójkąta. Całość zamku poza odcinkiem południowym (gdzie nie było wystarczającej ilości wolnego miejsca), otoczona została zewnętrznym murem parchamu o grubości 1,1-1,2 metra, wzniesionym z kamieni układanych bez użycia zaprawy. Ochronę zapewniał również na całym obwodzie przekop poprzedzony przez ziemny wał. Po stronie południowej szerokość przekopu dochodziła do 25 metrów, a głębokość do 5,5 metra, wał natomiast miał na południu 10 metrów szerokości, lecz na wschodzie i północy zwężał się do około 3 metrów.
Zamek górny chroniony był murem obronnym o grubości około 2 metrów. W jego południowej części, w najwyższym punkcie terenu, wzniesiono w linii obwarowań cylindryczną wieżę – stołp o średnicy 7 metrów, wysuniętą mniej więcej równomiernie przed lico muru od strony zewnętrznej i wewnętrznej. Po stronie północno – wschodniej w narożniku usytuowano kolejną, lecz mniejszą wieżę czworoboczną. Budynki mieszkalne (łącznie trzy) znajdowały się po stronie zachodniej oraz w narożniku południowym i północno – wschodnim; wszystkie dostawione dłuższymi bokami do ścian muru obronnego. Wydaje się iż głównym budynkiem mieszkalno – reprezentacyjnym był dwu lub trzykondygnacyjny, dwuprzestrzenny, lekko załamany dom zachodni o wymiarach 12 x 26 metrów, położony w bliskim sąsiedztwie bergfriedu. Budynek północno – wschodni o wymiarach około 20 x 12 metrów także dzielony był w przyziemiu na dwa pomieszczenia, natomiast najmniejszy budynek południowy (18 x 10 metrów) był budowlą jednoprzestrzenną. Pomiędzy nimi przy wschodniej kurtynie znajdował się zbiornik na wodę deszczową o średnicy około 1,7 metra.
Rozległe podzamcze (zamek dolny) z zabudową gospodarczą znajdowało się po stronie północnej i miało kształt nieregularnego czworoboku. Jego mury obronne otaczały dziedziniec z trzech kierunków, za wyjątkiem fragmentu przy zamku górnym, z którego obwarowaniami się łączyły. Miały bardzo masywną formę, dochodząc po stronie północnej nawet do 4 metrów grubości (fragment ten był efektem przebudowy z połowy XV wieku). Wzmacniała je czworoboczna, narożna wieża po stronie północno – zachodniej, usytuowana na skalnym występie górującym nad przekopem. W planie jej wymiary wynosiły 5,7 x 6 metrów. Rolę wjazdu zapewniała czworoboczna wieża bramna w kurtynie zachodniej, w całości posadowiona na ternie dziedzińca i nie wystająca przed obwód obronny. W jej pobliżu znajdowała się studnia, obsługująca zapewne całe gospodarcze zaplecze podzamcza.
W połowie XV wieku w narożach południowo – zachodnim i południowo – wschodnim zamku górnego obronę wzmocniły dwie otwarte od wewnątrz basteje działowe, wysunięte w stronę przekopu. Zachodnia wystawała aż o 13 metrów, była też o wiele większa, zapewne z powodu ochraniania kluczowej pozycji, górującej nad drogą dojazdową do zamku. Trzecią niedużą basteję umieszczono po przeciwległej stronie traktu, po stronie zachodniej, u podstawy wału. Budowniczowie zadbali również o ochronę dalszego przedpola Edelštejnu i drogi dojazdowej do niego, tworząc po stornie południowej owalne w planie obwarowania otoczonego wykutym w skale przekopem i ziemnym wałem z reliktami jakieś budowli murowanej pośrodku.
Stan obecny
Zamek, nie licząc skromnych fragmentów dolnych partii murów, nie zachował się do czasów współczesnych. Najlepiej widoczne są obwałowania ziemne i przekop (szczególnie po stronie wschodniej) oraz relikty bastei południowo – wschodniej. Wstęp na mocno zalesiony teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čep M., Edelstein i Koberstein – funkcje i znaczeni zamków biskupów wrocławskich na obecnym pograniczu polsko – czeskim dawnego księstwa nyskiego [w:] Nyskie fortyfikacje na przestrzeni dziejów, red. P.Szymkowicz, B.Kozak, Nysa 2010.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Hrady českého Slezska, Brno – Opava, 2000.