Historia
Klasztor został ufundowany w 1181 roku przez morawskiego możnowładcę Viléma z Kounic. Według czeskiego kronikarza Jarlocha miała to być pokuta za zniszczenia wyrządzone kościołom przez Viléma w trakcie jego najazdów na tereny Austrii. Możnowładca poprosił o pomoc opata Gotšalka z norbertańskiego klasztoru z Želiva, z którym wspólnie wybrał miejsce pod przyszłą budowę. Dwa lata później wzniesiono pierwsze prowizoryczne, drewniane zabudowania i sprowadzono żeński konwent z premonstratenskiego klasztoru z Louňovic. Początkowo otrzymał on zapewne wezwanie dedykowane Maryi Dziewicy, lecz od XV wieku utrwaliła się łacińska nazwa klasztoru, Rosa Coeli – Niebiańska Róża.
Znaczenie klasztoru wzrosło po 1268 roku, kiedy to papież Klemens IV objął go swym patronatem. W 1284 roku, po wymarciu miejscowej gałęzi rodziny fundatora, konwent stał się klasztorem królewskim. Pod swą ochronę wziął go Wacław II, który udzielił miejscowemu prepozytowi prawo organizowania cotygodniowego jarmarku. W tym czasie klasztor był już na tyle bogaty, że mógł sobie pozwolić na budowę z własnych środków, położonego w pobliżu zamku. Miał on zapewnić wspólnocie mniszek dodatkową ochronę. W drugiej ćwierci XIV wieku zespół klasztorny został przebudowany. Romańska bazylika została zastąpiona przez znacznie większy gotycki kościół, połączony z wybudowanym około 1340 roku krużgankiem i pomieszczeniami klauzury. Prace budowlane nad kościołem zaczęto od nawy, przy czym, prawdopodobnie przed przystąpieniem do budowy transeptu nastąpiły zmiany pierwotnych planów (system podtrzymywania sklepień). W drugim etapie prac nad kościołem przebudowano drewnianą emporę na murowaną i przesunięto portal wejściowy do świątyni. Prace te zakończone zostały prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XIV wieku.
Podczas wojen husyckich klasztor został spalony. Odbudowano go, choć świątynia była już później nieco niższa i pozbawiona sklepień. W ciągu reszty stulecia sytuacja gospodarcza konwentu ustabilizowała się i już na początku XVI wieku kounicki prepozyt był jednym z najważniejszych prałatów na Morawach. Nowy kryzys przyszedł wraz z reformacją. W 1522 roku prepozyt Martin Göschl przeszedł na wiarę luterańską i ożenił się z jedną z sióstr zakonnych, co pociągnęło za sobą porzucenie reguły przez resztę społeczności klasztornej. Pod naciskiem ołomunieckiego biskupa Stanisława Thurza, Göschl musiał w 1526 roku opuścić Dolní Kounice. Ostatecznie został aresztowany i zmarł w więzieniu biskupim, a klasztor Rosa Coeli w trakcie rządów jego następcy, Jana, całkowicie opustoszał. Pozostawione zabudowania przejął król i margrabia Ferdynand I Habsburg. W 1537 roku sprzedał je podkanclerzemu Królestwa Czeskiego Jiřímu Žabkovi z Limberka, po którym właściciele zmieniali się parokrotnie. W 1698 roku teren klasztoru kupili norbertanie ze Strahowa. Mieli oni w planach odbudowę, lecz zamierzenie te zniweczył pożar z 1703 roku. Po ponad stu latach sprzedali ruiny rodzinie Ditrichštejnów. W 1926 roku powołano komitet ochrony zabytków w Dolní Kounice, który stymulował podstawowe prace konserwatorskie, kontynuowane następnie po II wojnie światowej.
Architektura
Klasztor został wzniesiony w dolinie, na południe od wzgórza, które ukrywało go przed potencjalnymi niebezpieczeństwami. Po jego północnej stronie łagodnym zakolem przepływała rzeka Igława, przez którą po zachodniej stronie konwentu funkcjonowała przeprawa. Na południowy – wschód od klasztoru, na dominującym nad nim wzgórzu, założono siedzibę prepozyta klasztoru, rozbudowaną następnie do formy zamku.
Najważniejszym elementem klasztoru był kościół, od XIV wieku w formie budowli jednonawowej na planie krzyża, z transeptem i trójbocznie zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Od południa, pomiędzy transeptem a prezbiterium umieszczono zakrystię (położoną o 1,5 metra niżej niż kościół), zaś przy południowo – zachodnim narożniku nawy smukłą wieżyczkę komunikacyjną. Z zewnątrz wysokie ściany kościoła zostały wzmocnione licznymi przyporami oraz opięte horyzontalnie sfazowanym gzymsem przebiegającym tuż pod poszurami okien (podobny gzyms poprowadzono także wewnątrz budowli). Charakterystyczną cechą budowli była mała ilość dużych okien: jedno w fasadzie zachodniej, dwa w południowej ścianie nawy, jedno w południowym ramieniu transeptu i trzy w prezbiterium. Główny portal wejściowy usytuowano w fasadzie zachodniej. Nietypowo, ze względu na wewnętrzne sklepienia i emporę, został on wtórnie przesunięty na północ od osi kościoła. Otrzymał tympanon z wizerunkiem Chrystusa trzymającego księgę, umieszczony na konsolach wyrzeźbionych na kształt ludzkich głów, a powyżej wimpergę ozdobiono maswerkowym trójliściem i kwiatonem na szczycie.
Wnętrze kościoła klasztornego pierwotnie przykryte było sklepieniami żebrowymi. Zniszczone zapewne w trakcie husyckiego najazdu, nie zostały już nigdy odbudowane i zastąpiono je później drewnianymi stropami. Nawa podzielona była na cztery przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego, transept na dwa przęsła sklepienia sześciodzielnego (po jednym w każdym ramieniu) i środkowe przęsło krzyżowo – żebrowe. Prezbiterium natomiast w zachodnim, kwadratowym przęśle przykryto sklepieniem sześciodzielnym, zaś we wschodnim zamknięciu sklepieniem ośmiopolowym, podtrzymywanym przez spływające do samej posadzki służki. Zakrystia składała się z przestronnej sali ze sklepieniem krzyżowym podtrzymywanym przez środkowy filar. Zachodnią część nawy wypełniała empora mniszek, pierwotnie drewniana, osadzona na kamiennych wspornikach. Później zastąpiła ją trybuna murowana, podsklepiona w dwóch nawach i sześciu przęsłach. W ścianach prezbiterium utworzono natomiast prostokątne sedilia z maswerkowym wypełnieniem i wnękę zwieńczoną oślim grzbietem. Transeptu od prezbiterium nie oddzielono arkadą tęczy, ale jej miejsce zajęły wiązki służek, w górnej części zaopatrzone w gotyckie baldachimy. Podobne wiązki służek umieszczono między transeptem a nawą, gdzie nadwieszone zostały na wysokości podokiennego gzymsu. Odmiennie pomyślano system podtrzymywania sklepień w nawie, gdzie ściany były gładkie od posadzki i od empory mniszek. Konsole założono dopiero na samej górze, nad koroną murów. Wyrzeźbiono je na podobieństwo aniołów i ptaków z rozpostartymi skrzydłami.
Od strony północnej do kościelnej nawy przystawione były dwukondygnacyjne krużganki, otaczający kwadratowy wirydarz. Posiadały one w przyziemiu duże ostrołuczne okna przebite między przyporami, na piętrze mniejsze okna czworoboczne z siedziskami po bokach, a wewnątrz dolnej części sklepienia krzyżowe z profilowanymi żebrami spiętymi talerzowymi zwornikami. Żebra od strony okien osadzono na smukłych służkach, na wysokości podokiennego gzymsu przechodzących w wieloboczne cokoły. Od strony wewnętrznych ścian zamiast służek zastosowano podwieszone wsporniki. Krużganki ułatwiały komunikację pomiędzy klasztornymi zabudowaniami, na piętrze łączyły się z emporą w kościele, otwierały się także na wewnętrzny ogród, gdzie mniszki uprawiały zioła i warzywa. Wejście na także podsklepione piętro prowadziło schodami przez sień na wysokości drugiego przęsła północnego ciągu krużganka.
Układ zabudowań klauzury był nietypowy. Po stronie wschodniej krużganka wejście prowadziło do sąsiadującego z transeptem kapitularza, miejsca zebrań i narad konwentu. Pomieszczenie to było wysokie, przykryte nad dwoma przęsłami sklepieniem krzyżowym, z żebrami opartymi na konsolach o formach ludzkich i zwierzęcych masek oraz spiętymi zwornikami z płaskorzeźbionym barankiem i smokiem oraz karmiącym pelikanem. Dostęp do kapitularza zapewniał portal z krużganka a także z transeptu kościoła. Układ pozostałych pomieszczeń klasztornych z okresu średniowiecza nie został zbyt dobrze rozpoznany. Przypuszczać jedynie można, iż na piętrze mieściło się dormitorium, a z powodu braku skrzydła zachodniego pomieszczenia gospodarcze (cellarium) musiały znajdować się gdzieś po stronie północnej.
Stan obecny
Kościół klasztorny oraz położone obok niego krużganki zachowały się do dnia dzisiejszego w formie trwałej ruiny. Budynek świątyni pozbawiony jest zadaszenia, natomiast okna przy wirydarzu maswerków. Większość pozostałych zabudowań klasztornych została znacząco przekształcona w okresie nowożytnym. Obecnie najlepiej zachowaną w pierwotnym kształcie salą jest kapitularz i dawna zakrystia. Klasztor udostępniony jest odpłatnie do zwiedzania w godzinach od 10.00 do 17.00, za wyjątkiem listopada i grudnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Encyklopedie moravských a slezských klášterů, Praha 2005.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Strona internetowa dolnikounice.cz, Historie kláštera Rosa Coeli.