Historia
Pierwszy kościół we wsi Dvořiště poświadczony został źródłowo w 1279 roku, choć nie ma pewności czy informacja ta odnosiła się do Dolní Dvořiště czy Horní Dvořiště. Od 1346 roku kościół funkcjonował jako świątynia parafialna, w której urzędował pleban Filip, zastąpiony przez Jana (Johanna), po którym od 1367 roku pracował niejaki Mikuláš (Nicolaus). Przypuszczalnie na początku XV wieku, w związku z rozwojem miasta i zwiększeniem liczby ludności, postanowiono kościół rozbudować. Inicjatorem tych prac miał być możnowładca Petr z Rožmberka, jednak jego ambicjom przeszkodził wybuch wojen husyckich.
Budowa późnogotyckiego kościoła przełożona została do lat 80-tych XV wieku, kiedy to proboszczem w Dolní Dvořiště był Wolfgang von Ebersberg. W 1481 roku udzielone zostały odpusty w celu finansowego wsparcia prac budowlanych, rozpoczętych od wschodniej części świątyni. Około 1488 – 1492 roku zasklepiono ukończone prezbiterium, co uwieńczono datami na sklepieniu i wnęce ściennej. Korpus natomiast budowano w latach 90-tych XV stulecia, choć jeszcze na początku XVI wieku zmieniono pierwotne plany i podwyższono jego mury obwodowe, a na końcu zasklepiono nawy. Zmiana planów związana była z dłuższą przerwą w pracach budowlanych, podczas której niezadaszony korpus wystawiony był na oddziaływanie warunków atmosferycznych, co pozostawiło ślady na jego niezabezpieczonych granitowych elementach. Ostatecznie konsekracja późnogotyckiej budowli miała miejsce dopiero w 1507 roku.
W okresie wczesnonowożytnym nie dokonywano żadnych znaczących przekształceń kościoła, skupiając się jedynie na doraźnych naprawach. W 1652 roku w wieżyczkę na kalenicy uderzył piorun, przez co w 1698 roku musiano zbudować nową z barokowym zwieńczeniem. W 1829 roku silna burza zrzuciła z wieży krzyż, co ją uszkodziło i spowodowało konieczność kolejnej naprawy w 1835 roku. Gruntowną renowację dachów kościoła przeprowadzono w 1891 roku, remonty prowadzono też w 1900 i 1933 roku, kiedy to między innymi usunięto nowożytne tynki i barokowe wyposażenie świątyni. Po 1945 roku, kiedy z Dolní Dvořiště usunięto większość niemieckich mieszkańców, budynek zaczął być wykorzystywany sporadycznie, a jego stan stopniowo zaczął się pogarszać.
Architektura
Kościół z początku XVI wieku uzyskał formę późnogotyckiej, orientowanej względem stron świata budowli, składającej się z trzech naw czteroprzęsłowego korpusu, prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku), przystawionej do niego od północy zakrystii z ossuarium na piętrze oraz piętrowej kruchty przy nawie południowej, na wysokości drugiego od zachodu przęsła. Do prostej fasady zachodniej przystawiono natomiast wieżyczkę z cylindryczną klatką schodową, usytuowaną po południowej stronie przypory i portalu wejściowego.
Na skutek podwyższenia korpusu na przełomie XV i XVI wieku kościół uzyskał znaczną dysproporcję pomiędzy wysokością wschodniej i zachodniej części budowli. Obie główne części kościoła opięte zostały identycznym cokołem, ale jednocześnie formy dekoracyjne na kamiennych elementach zewnętrznych i wewnętrznych elewacji utworzono zdecydowanie odmienne. O ile prezbiterium kościoła utrzymano w dość surowej stylistyce dekoracji, to korpus kościoła ukształtowano w duchu reprezentacyjnym, z zamiłowaniem do wyrafinowanego detalu (np. misternie wyprofilowane kurtynowe obramienia okien kruchty przy nawie i ośmiobocznej wieżyczki przy elewacji zachodniej, czy też stosunkowo nietypowe wnęki, gzymsy i zwieńczenia przypór).
Zachodni portal wejściowy do korpusu nawowego uzyskał ciekawą, ostrołucznie zamkniętą archiwoltę profilowaną jednym długim wałkiem ostrołucznym, który przecięto licznymi krótkimi wałkami półkolistymi. Drugie wejście po stronie południowej umieszczono we wspomnianej kruchcie, przykrytej pięknym sklepieniem gwiaździstym, z żebrami o sfazowanych krawędziach osadzonymi w narożnikach na ośmiobocznych służkach i wspornikach. Na wysokości 6 metrów żebra spięto zwornikiem o kształcie pięciolistnej rozety.
Prezbiterium z zewnątrz opięte zostało uskokowymi przyporami. Pomiędzy nimi przepruto wysokie, ostrołukowe okna o trójlistnie zamykanych maswerkach. Wewnątrz prezbiterium zastosowano sklepienie sieciowe, opadające pół-walcowymi służkami do samej ziemi. W około trzech czwartych wysokości służki zaopatrzono w kapitele, poniżej których każdy półwalec tracił stawał się smuklejszy. W górne części służek żebra zatopiono bezkonsolowo. W północnej ścianie prezbiterium usytuowano dużą ozdobną wnękę na precjoza, zamkniętą bogato profilowanym łukiem w ośli grzbiet, na którym osadzono jeszcze jedną wnękę, tym razem otwartą i zwieńczoną dwuściennie, przeznaczoną na rzeźbioną figurę.
Od nawy głównej prezbiterium oddzieliła ostrołuczna arkada tęczy o rozpiętości 6,8 metrów i wysokości 9,5 metra, oparta z obu stron na graniastosłupowych cokołach o 0,8 metra wysokości. Powyżej nich arkada została ozdobiona złożonym profilowaniem z trzema wklęskami od strony prezbiterium i trzema od strony korpusu, poprowadzonym aż do początku archiwolty. Wyżej, za pośrednictwem wsporników, przeprowadzono zmianę w profil o gruszkowym w przekroju kształcie.
Korpus kościoła przedzielono dwoma rzędami sześciu filarów, wydzielających trzy, równej wielkości nawy. Przykryto je sklepieniami sieciowymi o rożnych formach w nawie głównej i nawach bocznych, choć płynnie przechodzącymi pomiędzy poszczególnymi częściami z powodu braku arkad. Żebra oparto przy ścianach na sięgające posadzki, zebrane w wiązki służki, oraz opuszczono w misterny, przenikający sposób na nadwieszane konsole składające się z trzech krótkich wałków podtrzymywanych przez ozdobne wsporniki. Z powodu podwyższenia murów i zmiany układu sklepienia wynikła nieprawidłowość w linii żeber, wyraźnie widoczna nad konsolami, a niektóre wyprowadzenia żeber pozostawiono ucięte z powodu zmniejszenia gęstości sieci sklepienia po zmianie planów. Żebra osadzono także na filary o wydatnych cokołach i trzonach zdobionych wysokimi, ostrołucznie zamykanymi wnękami (środkowa para), wałkami i wklęskami (wschodnia para) oraz ośmiobocznymi (zachodnia para). Przy filarze północno – wschodnim umieszczono późnogotycką, kamienną ambonę o wysokości 2,4 metra, osadzoną na pojedynczym spiralnym filarze z okrągłą bazą i cokołem o kształcie gwiazdy. Główną część ambony ozdobiono uskokowymi niszami z ostrołucznymi archiwoltami, zaś prowadzące na nią schody panelami romboidalnymi.
W zachodniej części korpusu umieszczono emporę ozdobioną na balustradzie motywami dużej pięcioramiennej róży. Róża ta, jako symbol Rožmberków, była w kościele powtarzana wielokrotnie, między innymi jako ozdoba zworników sklepiennych. Empora została również zwieńczona sklepieniem sieciowym, a w jej południowej części późnogotyckie nadwieszone schody zapewniły wejście do siodłowo – kotarowego (dwuramiennego) portalu wiodącego na piętro kruchty. Balkon przed portalem osadzono na pojedynczym wsporniku z którego wyprowadzono kilka przecinających się wzajemnie żeber. Kolejny wspornik podchwycił same schody w kącie utworzonym z emporą.
Stan obecny
Kościół św. Idziego jest dziś jednym z najokazalszych i najlepiej zachowanych późnogotyckich budynków sakralnych związanych z południowoczeską strzechą rožmberską. Zarówno od strony zewnętrznej jak i w środku zachował wiele późnośredniowiecznych detali architektonicznych w postaci ościeży okiennych i drzwiowych, wnęk, czy sklepień z ich systemem podtrzymywania. Wyróżniają się również takie elementy jak empora, kamienna ambona, nadwieszone na wsporniku schody, okazałe sakramentarium, czy położona zaraz obok chrzcielnica z XV wieku. Na zewnętrznej elewacji południowo – zachodniego narożnika korpusu widoczne są fragmenty zegara słonecznego z początku XVI wieku, przysłonięte późniejszą płytą grobową. Jest to jeden z najstarszych zegarów słonecznych w Czechach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cechner A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 42. Politický okres kaplický, Praha 1921.
Látal H., Poznámky ke stavební historii kostela sv. Jiljí v Dolním Dvořišti, „Průzkumy památek XV”, 1/2008.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.