Historia
Tereny nad rzeką Bělá od XII wieku należały do rodu Hroznatoviców. Po śmierci jednego z członków rodziny, Sezemy z Krašovic, Bělę odziedziczył jego syn Racek, który około 1313-1315 wzniósł zamek lub ewentualnie zakupił niewiele wcześniej wzniesioną budowlę. W 1313 roku pisał się jeszcze z Krašova, ale już w 1315 roku, kiedy był świadkiem wymiany wsi Žichlica na wieś Lúhov na rzecz pana Abrahama z Žichlicy i klasztoru Plasy, wspomniany został jako Racek z Běli. Pierwsza bezpośrednia wzmianka o zamku w źródłach pisanych miała zostać odnotowana już w 1318 roku.
Racek z Běli miał dwóch synów: Sezema i Racka, którzy dzierżyli Bělę wspólnie. Prawdopodobnie ufundowali oni we wsi pod zamkiem kościół, w którym korzystali z prawa patronatu i o którym pierwsza wzmianka pojawiła się w przekazach pisanych w 1357 roku. Bracia z Běli uczestniczyli także w fundacji klasztoru dominikanów w Pilznie, w którego kościele pochowano wielu członków rodu. Racek zmarł bezpotomnie w 1373 roku, natomiast Sezema trzy lata wcześniej, ale pozostawił syna o tym samym imieniu, który przejął zamek. Aż do śmierci w 1394 roku młodszy Sezema wspominany był jako patron wielu kościołów i świadek rozmaitych donacji. Pozostawił syna Václava, pełnoletniego dopiero od 1407 roku i zmarłego już w 1415 roku. Po nim zamek dzierżyli bracia Nevstup i Bavor ze Švamberka, z których Nevstup poświęcił się karierze kościelnej.
W 1426 roku Bělę kupili Burian i Jan z Gutštejna. Nowi właściciele nie osiedlili się w Dolní Bělá, lecz zarządzali tamtejszym majątkiem przez burgrabiego. W czasie wojen husyckich wspierali stronę katolicką, zawierając wraz z najważniejszą katolicką szlachtą z rejonu Pilzna porozumienie o wzajemnej pomocy. Część majątków Gutštejnów spłonęła w czasie walk z Janem Žižką, ale ród zaczął zyskiwać na znaczeniu, przede wszystkim ze względu na korzystne położenie swoich ziem w okolicach ważnego strategicznie i ekonomicznie Pilzna, ale także na skutek nabycia znacznych majątków ziemskich od klasztorów Plasy i Chotěšov. Za zasługi dla króla Zygmunta Luksemburczyka w walce z husytami monarcha zapisał Janowi i Burianowi wiele wsi klasztornych, które mogli posiadać do czasu otrzymania zapłaty za swoje usługi. Jeszcze w latach 20-tych XV wieku bracia podzielili majątek: Gutštejn pozostał w rękach Jana, natomiast Všeruby i Bělá przypadły Burianowi. Sam zamek Bělá nie został odnotowany w przekazach pisanych w związku z walkami, być może więc przetrwał okres wojen husyckich bez zniszczeń.
Syn Buriana, o tym samym imieniu, ale z przydomkiem Bogaty, również nie mieszkał w Běli, pozostawiając zamek opiece burgrabiego Otíka z Žitína. Był zagorzałym przeciwnikiem króla Jerzego z Podiebradów, a lojalnym sojusznikiem Władysława Jagiellończyka, dzięki czemu został podniesiony przez cesarza Fryderyka do rangi hrabiego. Po śmierci około 1494 roku pozostawił synów: Kryštofa, Jetřicha, Jindřicha, Jana i Volfa. Bělá pozostała wspólnym dziedzictwem wszystkich braci, ale na zamku zasiadał tylko Volf. Za jego czasów Bělá stała się siedliskiem bandy, która plądrowała okolice Pilzna. Na jej czele stał sam Volf i prawdopodobnie jego bracia Jetřich i Jan. Zagrabione łupy miały być przewożone do zamku, gdzie był dzielone. W 1508 roku Volf przekazał Bělę swemu bratu Janowi z Gutštejna, lecz ten prawdopodobnie również był poróżniony z władcą i nie akceptował pokojowego rozwoju kraju. Ostatecznie za znieważenie honoru królewskiego i liczne inne występki bracia zostali pojmani. Zwolniono ich co prawda w 1509 roku, ale majątek uległ konfiskacie. Bělá przypadła wówczas Albrechtowi z Kolovrat, wiernemu doradcy i przyjacielowi króla. Jednak wraz ze śmiercią Albrechta w 1510 roku, w ciągu parunastu kolejnych lat właściciele Běli parokrotnie się zmieniali, aż w końcu zadłużony zamek powrócił w ręce Jana i Volfa z Gutštejna.
Po połowie XVI wieku obciążony długami majątek Bělá sprzedany został Šebestiánowi Markvartowi z Hrádku. W czasie wojen szmalkaldzkich zachował on wierność wobec Ferdynanda I, za co ten obdarzył go majątkami i przywilejami. Ponadto w latach 1538 – 1558 Šebestián Markvart piastował urząd burgrabiego królewskiego zamku Karlštejn i uczestniczył w każdym czeskim sejmie lub sądzie ziemskim. Po śmierci w 1562 roku majątek przypadł jego synom: Janowi i Kryštofowi, lecz na zamku Bělá przebywali wyznaczeni przez nich burgrabiowie. W 1584 roku Kryštof Markvart z Hrádku sfinansował naprawę i renesansową przebudowę średniowiecznego zamku. Jego syn Diviš stał się w 1595 roku jedynym spadkobiercom dóbr Nekmíř i Bělá, powiększonych na początku XVII wieku kolejnymi zakupami. W 1622 roku został jednak objęty konfiskatą dwóch trzecich majątku, ze względu na udział w powstaniu antyhabsburskim, przez co między innymi utracił zamek Bělá na rzecz Viléma Vřesovca z Vřesovic.
Wojna trzydziestoletnia spowodowała ogromne zniszczenia w majątkach Bělá i Nekmíř, a w konsekwencji kłopoty finansowe Vřesovców, co przyczyniło się do braku kolejnych większych przekształceń architektonicznych zamku. Około połowy XVIII wieku jego znacznie zmalało, ze względu na powstanie nowych zabudowań barokowego dworu. W 1755 roku ze względu na długi zabudowania przejął klasztor w Plasach, który jednak nie inwestował w naprawy, doprowadzając Bělę do ruiny. W 1785 roku klasztor został skasowany i odtąd zamek służył jako źródło darmowego kamienia dla okolicznych mieszkańców.
Architektura
Zamek został wzniesiony ponad wsią, na około 30 metrowej długości cyplu wzgórza, opadającego skalistymi zboczami na południu i zachodzie ku niewielkiej rzece Bělá. Również od strony wschodniej ochronę zapewniały strome skarpy, podczas gdy jedyne dogodne podejście do zamku możliwe było od północy. Tam też budowniczowie zabezpieczyli dostęp przekopując zaobloną w planie suchą fosę podzamcza, zakończoną u krawędzi wzgórza na zachodzie i na północnym – wschodzie, gdzie prawdopodobnie łączyła się z drugim rowem po stronie wschodniej. Dojazd do zamku prowadził ze wsi ścieżką wznoszącą się po wschodnim zboczu, która następnie zawracała na niewielkiej przełęczy oddzielającej cypel od pozostałej części wzgórza, i od północy osiągała bramę podzamcza.
Mur obronny zamku został wzniesiony na planie pięcioboku o wymiarach około 50 x 35 metrów, przy czym jego nieregularność wynikała z konieczności dopasowania do kształtu terenu. Mur stanowił podstawową ochronę bezwieżowej budowli, dlatego musiał mieć mocną konstrukcję i sporą wysokość, a także chodnik straży w koronie, zapewne ukryty za krenelażem i poprowadzony wzdłuż całego obwodu. Tego typu bezwieżowe zamki były bardzo popularne na terenie Moraw i Dolnej Austrii, zapewne ze względu na niższe koszty budowy i dość dobre walory obronne. Główny dom mieszkalny przystawiono do wewnętrznej elewacji wschodniej kurtyny, najdłuższego prostego odcinka muru. Budynek pierwotnie był prostą, przypuszczalnie dwukondygnacyjną konstrukcją na planie prostokąta, nie przewyższającą korony muru obronnego. W XV lub XVI wieku mógł ulec powiększeniu o skrzydło północne, które nadało zabudowie kształt litery L. Dodatkowy, być może gospodarczy budynek stał przy skośnej kurtynie zachodniej. Wjazd do zamku, przypuszczalnie poprzedzony niewielkim przedbramiem, umieszczono po stronie zachodniej. Prowadził z niego drewniany most przerzucony ponad suchą fosą, łączący się z dziedzińcem podzamcza. Zaoblona fosa zamku górnego dochodzić mogła do drugiego, utworzonego nieco niżej rowu, który przebiegał dużym łukiem ku wschodniej stronie zamku.
Proste, drewniano – ziemne obwarowania podzamcza obejmowały pierwotnie niewielką przestrzeń po północnej stronie głównej części zamku, gdzie poziom terenu był o około 2-3 metry niższy. W XV lub XVI wieku zostały one rozbudowane do formy kamiennego muru, otaczającego powiększony, z grubsza kwadratowy dziedziniec o bokach długości około 70 metrów. Mur podzamcza wzmocniono w narożniku cylindryczną wieżą po stronie północno – zachodniej i zaopatrzono w czworoboczny budynek bramny po stronie północnej. Wieża narożna miała 8 metrów średnicy, przy około 2 metrach grubości murów. Prawdopodobnie powstała po wojnach husyckich i z wewnętrzną średnicą wynoszącą 4 metry mogła służyć do prowadzenia ostrzału z broni palnej. Obronę zapewne prowadzono jedynie z górnych partii, przykładowo z ganku w koronie muru, gdyż do wysokości około 4 metrów wieża nie posiadała żadnego otworu strzeleckiego.
Przed rozbudowanymi w okresie późnego średniowiecza obwarowaniami podzamcza, po zasypaniu starej suchej fosy, utworzono nowy rów o około 8-12 metrach szerokości i głębokości od 3 do 6 metrów, obiegający zamek półkolem od północnego – wschodu do zachodu, gdzie kończył się na zboczu wzgórza. Do końca pierwszej ćwierci XVI wieku został on poprzedzony masywnym wałem o szerokości 19 metrów u podstawy, przed którym musiała przebiegać jeszcze zewnętrzna sucha fosa. Po stronie zachodniej wał ukształtowano do formy półkolistej lub podkowiastej ziemnej bastei o średnicy około 9 metrów. Korona bastei, a z pewnością także całego umocnienia ziemnego, zaopatrzona była prawdopodobnie w jakiś rodzaj lżejszych umocnień konstrukcji drewnianej. Obwałowania ziemne odsuwały potencjalnych napastników od rdzenia zamku i umożliwiały prowadzenie ostrzału przy użyciu broni palnej. Były także próbą zaradzenia problemowi rosnącego przed zamkiem poziomu terenu, z którego szczytu, oddalonego o około 250 metrów, napastnicy pod koniec średniowiecza mogli prowadzić skuteczny ostrzał.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w bardzo słabo zachowanej formie. Widoczne są jedynie niewielkie fragmenty zamku górnego, zwłaszcza odcinek muru obwodowego po południowo – zachodniej stronie, który przetrwał być może dzięki trzem przyporom, a także dolna część cylindrycznej późnogotyckiej wieży lub bastei na podzamczu, osiągająca obecnie wysokość 4 metrów. Ponadto z podzamcza pozostał w niezmienionej formie stosunkowo dobrze zachowany zachodni fragment zewnętrznego systemu obwarowań z wałem i rowami suchych fos. Teren zamku górnego jest obecnie w większości pusty, jedynie porośnięty drzewami i krzewami. Na podzamczu znajduje się współczesny amfiteatr i kilka nowożytnych budynków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Novobilský M., Richterová J., Hrad Bělá. Historie a vývoj hradu v Dolní Bělé, Plzeň 1996.