Historia
Benedyktyński klasztor św. Jana został założony pod koniec X wieku z inicjatywy Bolesława II Pobożnego, jako drugi męski konwent na terenie Czech. Usytuowano go na odludnej wyspie na rzece Wełtawie, co wiązało się z regułą zakonu, która nakazywała szukania miejsc usytuowanych z dala od miast i wsi, pozwalających na spokojną kontemplację i modlitwę, choć możliwe jest także, iż książę pragnął rozwinąć kolonizację i zagospodarowanie okolicznych terenów. Bolesław II nie doczekał sprowadzenia konwentu, gdyż zmarł w 999 roku, pozostawiając ukończenie fundacji swemu następcy, Bolesławowi III. Dopiero w 1000 roku wyświęcony został na opata Lambert, wcześniej mnich klasztoru w Niederaltaich nad Dunajem. Wraz z nim z Bawarii przybyła grupa braci, co zaowocowało długotrwałym utrzymywaniem kontaktów pomiędzy oboma konwentami. Jako zabezpieczenie utrzymania, klasztorowi nadano sześć wsi i rybaków z trzech kolejnych osad.
Początkowo zabudowania klasztorne wzniesiono z drewna. Murowane zapewne zaczęły stopniowo powstawać po pożarze z 1137 roku, który zniszczył większość najstarszej zabudowy konwentu. Budowę kamiennego kościoła klasztornego rozpoczęto od prac przy prezbiterium, jednak, jako iż konwent nie był bogaty, budowa korpusu nawowego postępowała powoli i mogła się zakończyć dopiero na początku XIII wieku. Około 1225 roku ukończono wznoszenie masywu zachodniego kościoła z dwoma wieżami. Wraz ze świątynią zapewne prowadzono też stopniową budowę murowanych pomieszczeń klauzury. Rozbudowie sprzyjało rozwijające się zaplecze gospodarcze klasztoru, a także powstanie w pierwszej połowie XIII wieku na cyplu nieopodal klasztoru osady typu protomiejskiego, prawdopodobnie założonej przez benedyktynów.
W 1278 roku opactwo zajęte zostało przez brandenburczyków, którzy wykorzystali chaos po śmierci króla Przemysła Ottokara II. Na wyspie przebywać mieli przez aż sześć tygodni, doprowadzając do zniszczeń zabudowań i zrujnowania gospodarki, w tym przyklasztornej osady, która nie została już nigdy odbudowana. Zdewastowane i opuszczone zabudowania klasztoru miały zostać przekazane cystersom, lecz ci odmówili woląc pobliski Zbraslav. Ostatecznie w latach 80-tych XIII wieku wczesnogotycką odbudowę przeprowadzili benedyktyni, przy wsparciu króla Wacława II, a kolejne, tym razem gotyckie przekształcenia miały miejsce w okresie panowania Karola IV Luksemburskiego około 1355 roku. Był to szczyt pomyślności klasztoru, który już w 1381 roku, a następnie w 1403 roku uszkodzony został pożarami.
W 1420 roku w trakcie wojen husyckich Ostrov został ponownie splądrowany i podpalony, co między innymi doprowadziło to tego, że w 1444 roku zawaliły się sklepienia w kościele. Konwent zakonny rozpadł się, większość zakonników uciekła do prepozytury w Skálach lub zginęła, natomiast ruiny klasztoru przez długi czas pozostawały opuszczone. Niewielka ilość zakonników wróciła na wyspę zapewne dopiero około połowy XV wieku, po zakończeniu wojen husyckich. Ostatnia wspólnota mnichów opuściła zaniedbany klasztor w 1517 roku i tylko jeszcze przez pewien czas z poszczególnych pomieszczeń korzystali eremici. Ostateczną zagładę budynkom przyniosły parokrotne powodzie zalewające całą wyspę, w tym wielka dwudniowa powódź z 1529 roku, a także budowa młyna na wyspie, na potrzeby którego zabierano kamienie ze zrujnowanego klasztoru.
Architektura
Klasztor został założony na otoczonej gęstymi lasami rzecznej wyspie Wełtawy, w pobliżu ujścia do niej rzeki Sázavy po stronie północno – wschodniej. Natura uformowała ostrów o kształcie bardzo wydłużonego owalu z wysokimi brzegami. Jeszcze wyższe brzegi posiadał zachodni brzeg wąskiego cypla po wschodniej stronie wyspy, utworzonego przez dwa koryta rzeczne. W jego górnej części usytuowana została w XIII wieku przyklasztorna osada, chroniona od południa poprzeczną fosą i być może nigdy nie ukończonym murem obronnym. Kolejny przekop i wał zabezpieczał osadę od północy, na skraju cypla, gdzie wykuto także w skale drogę, zapewne prowadzącą do przystani. Na południe od wyspy i osady, na Wełtawie funkcjonował bród łączący obydwa ośrodki, prowadzący ze stoku wzgórza na zachodnim brzegu, gdzie znajdowała się wieś z kościołem św. Kiliana.
Najważniejszą budowlę klasztoru stanowił wzniesiony z kamienia łamanego, orientowany na linii wschód – zachód kościół. Była to romańska trójnawowa bazylika z dwoma czworobocznymi wieżami po stronie zachodniej, umieszczonymi na przedłużeniu naw bocznych i flankującymi przedsionek, być może z emporą na piętrze. Po przeciwnej, wschodniej stronie znajdował się chór z dwoma bocznymi kaplicami, szerszy o grubość muru od korpusu, a przez to być może przypominający od zewnątrz transept. Początkowo chór z kaplicami zamknięty był trzema apsydami, wszystkimi usytuowanymi w jednej linii, ale ze środkową nieco większą od bocznych. Po południowej stronie kościoła, znajdowała się prostokątna kaplica z półkolistą apsydą, przypuszczalnie utworzona jako najstarsza murowana budowla w klasztorze, wzniesiona jeszcze w pierwszej ćwierci XII wieku. W połowie XIII wieku dostawiono do niej od południa kolejną, późnoromańską kaplicę o zbliżonym układzie. W połowie XIV wieku apsydy chóru zastąpiono gotyckim, prostokątnym w planie prezbiterium o szerokości nawy głównej. Zostało ono podparte dwoma przyporami, nietypowo znacznie odsuniętymi od murów obwodowych i połączonymi ze ścianami za pomocą łuków oporowych.
Wnętrze korpusu kościoła na nawy rozdzielały naprzemiennie czworoboczne filary i koliste w przekroju kolumny. Nawa główna łączyła się z chórem arkadą tęczy, natomiast nawy boczne korpusu skomunikowane były z przychórowymi kaplicami wąskimi przejściami. Z nich południowe zostało w okresie gotyku zamurowane i przysłonięte ołtarzem. Nietypowo część środkowa chóru na nawę główną korpusu otwierała się półkolistą ścianą z osiowym przejściem. Była ona w poprzek przecięta czterema stopniami, przebiegającymi przez całą szerokość kościoła, aż do portalu w ścianie południowej, połączonego z korytarzem o osi północ – południe, który omijał dwie przykościelne kaplice. Przyziemie wieży północnej dostępne było z nawy bocznej, natomiast z przedsionka parter wieży południowej. To ostatnie pomieszczenie służyło jako kaplica z ołtarzem przy ścianie wschodniej. Na przestrzeni wieków posadzka kościoła miała różne formy, od romańskich plastycznych kafli, przez duże marglowe płyty, po gładkie gotyckie płytki wykonane z gliny. Po wybudowaniu gotyckiego prezbiterium, tamtejszą posadzkę podwyższono o trzy stopnie. Elewacje ścian pokrywano tynkiem, ne którym imitowano kwadry malowanymi liniami, a także wykładano płaskorzeźbionymi płytami z terakoty i ciosanej opoki. Sklepienia w postaci konch zapewne utworzono nad apsydami. Na zasadzie analogii z innymi podobnymi budowlami, nawa główna mogła być kryta drewnianym stropem, podczas gdy sklepienia mogły być założone nad nawami bocznymi. Z pewnością podsklepione było gotyckie prezbiterium.
Główne zabudowania konwentu wzniesiono po północnej stronie kościoła. Były to trzy skrzydła otaczające wirydarz, połączone czterema odcinkami krużganków. Skrzydło zachodnie i północne przez całą historię klasztoru posiadało formy romańskie, natomiast pierwotne skrzydło wschodnie w okresie gotyku zostało gruntownie przebudowane. Krużganki przykryto jednospadowymi dachami i oświetlono trójdzielnymi, otwartymi na wewnętrzny dziedziniec przeźroczami. Zachodnie ramię krużganka posiadało dwa wyjścia, jedno połączone z sąsiednim skrzydłem, a drugie, południowe, wiodące na zewnątrz klauzury, bowiem skrzydło zachodnie było krótkie i nie łączyło się z kościołem. Dwa pomieszczenia skrzydła zachodniego doświetlane były wąskimi, rozglifionymi do wnętrza otworami. Większe okna znajdować się mogły jedynie na hipotetycznym piętrze. Co nietypowe skrajne pomieszczenie w przyziemiu skrzydła zachodniego stanowiło również część skrzydła północnego, o ile nie funkcjonowały wewnątrz lżejsze przegrody. Północne ramię krużganka skomunikowane było z wirydarzem oraz za pomocą dwóch stopni ze skrzydłem północnym, gdzie zapewne znajdował się refektarz. W późniejszym okresie średniowiecza do skrzydła przystawiony został drugi, długi trakt, mieszczący dużą ilość pomieszczeń zaopatrzonych w piece.
Gotyckie wschodnie i południowe ramię krużganka poszerzono w stosunku do romańskiego oraz podparto od strony dziedzińca przyporami. Zamiast trójdzielnych przeźroczy zamontowano w nim maswerkowe okna, wnętrze zaś przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Ponadto w północno – wschodnim narożniku wirydarza zbudowano małe kwadratowe pomieszczenie ze ścianą wschodnią otwartą na krużganek i dwoma profilowanymi oknami zwróconymi na dziedziniec. Być może mieścił się w nim lawatarz. W sąsiednim gotyckim skrzydle wschodnim znajdował się między innymi kapitularz ze sklepieniem podpartym na centralnym filarze i niewielkim pięciobocznym wykuszem w ścianie wschodniej. Jako, że kapitularz służył do codziennych zebrań wszystkich zakonników, wzdłuż ścian znajdowały się kamienne ławy. W wykuszu mieściła się kaplica z ołtarzem, oświetlanym przez maswerkowe okno w każdej ze ścian. Wewnętrzne elewacje kaplicy kapitularza prawdopodobnie pokryte były barwnymi malowidłami (gwiazdy, przedstawienia figuralne). Tradycyjnie portal wiodący do sali kapitulnej był jednym z najbardziej okazałych w całym klasztorze. Zazwyczaj flankowały go dwa przeźrocza, przez które nowicjusze mogli przysłuchiwać się obradom z krużganka. Kolejne dwa pomieszczenia po północnej stronie kapitularza dostępne były bezpośrednio z krużganka. Czwarte pomieszczenie skrzydła wschodniego dla odmiany posiadało portal w ścianie zewnętrznej, wschodniej, poprzedzonej małym, podsklepionym przedsionkiem. W południowo – zachodnim narożniku sali wydzielono mniejsze, również podsklepione pomieszczenie, nad którym funkcjonowała klatka schodowa, zapewne wiodąca do dormitorium na piętrze. Do dolnego pomieszczenia, które mogło być wykorzystywane jako karcer, prowadził wąski korytarz.
Całość klasztoru otoczył mur obronny z czworoboczną wieżą bramną po stronie północnej, która była otwarta od strony wewnętrznej. W jej sąsiedztwie znajdował się duży murowany budynek na trapezowatym rzucie, prawdopodobnie o funkcji gospodarczej. Po przeciwnej stronie wieża łączyła się z gotyckim traktem skrzydła północnego klauzury. Skrzydło to od strony zewnętrznej sąsiadowało z obszernym dziedzińcem, być może gospodarczego przeznaczenia, albo zajmowanym przez ogród lub sad. Dziedziniec co najmniej z dwóch stron zamykały kolejne zabudowania, w których mogły się mieścić infirmeria i nowicjat. Na południe od klauzury znajdował się zespół zabudowań, wyrosłych w okresie gotyku wokół romańskiego czworobocznego domu, przykrytego w przyziemiu kolebką. Jako, że zabudowania te były połączone korytarzem z kaplicami i kościołem, być może stanowiły rezydencję opata. Obok kościoła wydzielono też miejsce na pochówki braci.
Stan obecny
Klasztor nie zachował się do czasów współczesnych. Na wyspie pozostały jedynie fundamenty i nadbudowane w trakcie prac renowacyjnych partie murów. O wysokim kunszcie i jakości tamtejszych budowli świadczą odkryte w trakcie badań archeologicznych pozostałości detali architektonicznych w postaci kolumienek okiennych, ozdobnych płytek, części portali i innych reliktów kamieniarki, które przechowywane są obecnie w Muzeum Narodowym w Pradze. Na zalesionym cyplu po wschodniej stronie widoczne są ziemne obwałowania pozostałe po dawnej przyklasztornej osadzie (przekop oraz nasyp kryjący pozostałości muru obronnego). Nierówności terenu świadczą o rozmieszczeniu działek z zabudową mieszkalną. Na zachodnim brzegu Wełtawy przetrwał ogromny zespół dróg dojazdowych, które niegdyś prowadziły do lokalnego brodu. Na wyspę z oczywistych względów nie ma bezpośredniego dostępu, można jednak do niej przedostać się odpłatnie łodzią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Archeologický atlas Čech. Vybrané památky od pravěku do 20. století, red. M.Kuna, Praha 2015.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Stehlík F., Klášter svatého Jana Křtitele na Ostrově u Davle, „Zprávy památkové péče”, ročnik 7/1947.