Historia
Cornštejn został wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku, z inicjatywy jednego z członków rodu Lichtenberków z Bítova. Do budowy zamku doszło zapewne z powodu rozrośnięcia się rodziny, a zrazem jej znacznego wzbogacenia. Być może celem budowy było także wzmocnienie pobliskiego zamku Bítov, leżącego po drugiej stronie rzeki Dyji. Jego pierwszym prywatnym właścicielem z rodu Lichtenberków był od 1307 roku Rajmund, który mógł być również fundatorem Cornštejnu. Ewentualnie prace budowlane rozpocząć mogli jego synowie, po tym gdy Rajmund przestał się pojawiać w latach 30-tych XIV wieku w dokumentach. Pierwsza pisemna wzmianka o Cornštejnie odnotowana została w 1343 roku, w liście morawskiego margrabiego Karola, w którym zezwolił on podzielić majątek Rajmunda pomiędzy jego synów: Jana, Smila i Čeněka.
Około połowy XIV stulecia o zamek wybuchł spór pomiędzy Lichtenburkami a panami z Jindřichova Hradca, jednak pierwotni właściciele pozostali posiadaczami Cornštejna. Dokument rozstrzygający konflikt podpisano w 1363 roku, kiedy to Jindřich, Oldřich i Heřman wymienieni zostali jako panowie z Hradca, podczas gdy Jindřich, Jan i Jiří odnotowani zostali jako panowie z Bítova. Cornštejn, jak zapisano w dokumencie, pozostał u Lichtenburków. W 1375 roku wybuchł kolejny spór majątkowy, kiedy to wystąpili przeciwko sobie Henzlin, Jiří i Albrecht, syn Jindřicha, który w międzyczasie zmarł. Rozstrzygnięcie konfliktu powierzono hrabiom pobliskiego austriackiego zamku Hardegg. Być może z powodu częstych sporów majątkowych Cornštejn od chwili budowy do początku XV wieku nie był poddawany większym rozbudowom. Do wzmocnienia obwarowań i powiększenia przestrzeni mieszkalnej dojść mogło dopiero po 1422 roku, kiedy to okoliczne ziemie najechali husyci.
W latach 1440-1441 zagrożenie militarne dla Cornštejnu i Bítova wzrosło po tym, gdy Jan z Lichtenburka wywołał konflikt z królem rzymskim Fryderykiem III i najechał pobliską część przygranicznego terytorium Austrii. Powodem było żądanie zadośćuczynienia w wysokości czterech tysięcy groszy za rzekome utrzymywanie garnizonu w Bítovie. Margrabia morawski Albrecht już wówczas nie żył, dlatego Jan zwrócił się do opiekuna jego syna Władysława Pogrobowca, króla rzymskiego Fryderyka III. Gdy prośba nie została spełniona, jesienią 1440 roku wyruszył na zbrojną wyprawę do Austrii, gdzie zajął dwa zamki. Austriacy wkrótce potem odbili je i rozpoczęli ofensywę na Morawy, gdzie oblegli Strachotice w Janovie. W tym czasie mogło także dojść do spustoszenia zień w pobliżu Cornštejna lub nawet do próby zajęcia samego zamku.
W drugiej połowie XV wieku, za Jana z Lichtenburka, najwyższego komornika ziemskiego sądu w Ołomuńcu, Cornštejn przeżywał okres największego rozkwitu. Został wówczas znacząco rozbudowany i wzmocniony. W 1460 roku syn Jana, Hynek, odmówił przysięgi wierności husyckiemu królowi Jerzemu z Podiebradów. Wspierany przez papieża Piusa II, rozpoczął trzy lata później otwarty bunt. Z tego powodu Cornštejn był oblężony przez jedenaście miesięcy przez oddziały morawskie, które w pobliżu zamku zbudowały trzy ufortyfikowane obozy. W międzyczasie Hynek zgodził się na kilkudniowy rozejm z oblegającymi, który wykorzystał na uzupełnienie zapasów i ucieczkę z zamku, skąd udał się prosto do Rzymu. Obronę Cornštejna powierzył rycerzowi Janowi Šárovcowi. Pod nowym dowództwem Cornštejn nie został zdobyty w wyniku szturmu, lecz na skutek wygłodzenia garnizonu, który po ostatnim desperackim wypadzie ostatecznie poddał się w 1465 roku. Zamek został następnie skonfiskowany i przekazany rodzinie Krajířów z Krajku.
Volfgang z Krajku naprawił uszkodzenia spowodowane oblężeniem i częściowo zmodernizował zamek, aby jego fortyfikacje odpowiadały ówczesnej technice wojskowej. Do Cornštejnu przeniósł nawet z Frejštejnu swą główną siedzibę, podzieloną wraz z całym majątkiem w 1487 roku pomiędzy trzech synów. Do umowy podziału dołączono zastrzeżenia stanowiące, że w razie śmierci jednego z braci majątek przejdzie na drugiego, a jeśli któryś z nich chciałby sprzedać swoją część, musiał wcześniej skonsultować się z pozostałymi. Miało to chronić przed rozdrobnieniem rodowych dóbr i większymi konfliktami na łonie rodziny. Wraz ze zmianą własnościową zamku wybuchły jednak spory pomiędzy jego nowymi posiadaczami a Lichtenburkami z pobliskiego Bítova. Pozywano się przed sądami między innymi o łąki, lasy, młyn, zalanie drogi i o prawa do kaplicy św. Trójcy, co wynikało z bardzo bliskiego położenia obu budowli. W pewnym momencie konflikt nabrał takiej ostrości, że w 1497 roku zniszczeniu uległa połowa osady Bítov. Ostatecznie zmęczeni walkami Krajířowie około 1530 roku dali Lichtenburkom możliwość wykupienia Cornštejnu. Dokonał tego Jindřich z Lichtenburka i Bítova, po raz pierwszy odnotowany jako właściciel Cornštejna w 1538 roku.
Po raz ostatni zamek został ufortyfikowany po 1542 roku, gdy na mocy postanowienia sejmu morawskiego w Znojmie ogłoszono, że południową granicę kraju należy wzmocnić z powodu zagrożenia tureckiego. Było to zadanie bardzo kosztowne dla Lichtenburków, ale nie mogli sprzeciwić się z obawy przed konfiskatą zamku i siłowym przeprowadzeniem modernizacji przez morawskiego wojewodę. Przebudowa Cornštejnu nie wprowadziła jednak większych zmian architektonicznych, gdyż już w 1551 roku cesarz Ferdynand zawarł pokój z Turkami, a zamek nie został ani razu zagrożony działaniami militarnymi. W 1576 roku, po wymarciu właścicieli, Cornštejn przejęli Štrejnovie ze Švarcenavy, którzy przestali jednak w nim na stałe zamieszkiwać. W 1580 roku zamek został wymieniony w księgach ziemskich jako opuszczony. Gdy w 1617 roku majątek Štrejnów przeszedł na Jankovštów z Vlašimia, Cornštejn był już uważany za trwale porzucony.
Architektura
Cornštejn zbudowano na skalistym przewężeniu cypla w zakolu rzeki Dyji, która otaczała zamek z trzech stron. Najwyższe i najbardziej strome skarpy ochraniały budowlę od wschodu i zachodu, a więc przy dłuższych bokach założenia. Na północnym – zachodzie stoki były również wysokie, ale opadały bardziej stopniowo w stronę najwęższej części szyi cypla, gdzie teren zaczynał znów rosnąć w stronę niewielkiego wzgórza, wypełniającego kraniec cypla w najgłębszej części zakola rzeki. Wzniesienie to nie wpływało na obronność zamku, gdyż było chronione wartki nurtem Dyji i skarpami na przeciwnych brzegach, a ponadto nie przewyższało samego wzgórza zamkowego. Odmiennie natomiast sytuacja wyglądała po przeciwnej południowo – wschodniej stronie, gdzie przewężenie cypla kończyło się skalistym wywyższeniem na granicy płaskowyżu, wyraźnie przewyższającym poziom terenu zamku. Tamtędy też prowadziła główna droga do zamku.
Początkowo zamek składał się jedynie z nieregularnego obwodu muru obronnego o wydłużonym kształcie i dwukrotnie załamanym północno – wschodnim narożniku, a także z piętrowego domu mieszkalnego tworzącego południową część założenia. Mury obejmowały obszar o wymiarach około 48 x 25 metrów, natomiast budynek posiadał wymiary 21 x 11 metrów. Wzniesiony był na planie trapezu, podpiwniczony i o wieżowym charakterze. Jego masywna ściana południowa pełniła rolę muru tarczowego, zabezpieczającego znajdujący się na północy dziedziniec przed ostrzałem. Suterena posiadała sklepienie kolebkowe, podobnie jak wtórnie przesklepiony parter. Dwa najwyższe piętra mieściły pomieszczenia z płaskimi, drewnianymi stropami. Przy elewacji od strony dziedzińca znajdował się w niszy zbiornik na wodę. Oknem umieszczonym w przyziemiu budynku można było z niego czerpać wodę, nawet po ewentualnym zdobyciu dziedzińca przez przeciwnków. Już w XIV wieku, być może na miejscu starszej palisady, wzniesiono zewnętrzny obwód niższego muru obronnego, powtarzającego w planie kształt murów głównych i tworzącego wąski parcham. Prostą bramę na dziedziniec usytuowano w zachodniej kurtynie muru, gdzie prowadziła na teren międzymurza i okrążała zamek. Stronę południową, jedyne możliwe dojście do warowni, dodatkowo zabezpieczono przekopując głęboki rów o szerokości 16 metrów.
Na początku drugiej połowy XV wieku, w czasach Jana z Lichtenburka, rozbudowano podzamcze po stronie północnej i wschodniej, gdzie wzniesiono dwa nowe budynki gospodarcze. Na zamku górnym po stronie północno – zachodniej, na miejscu dawnego międzymurza, wzniesiono po 1420 roku nowy reprezentacyjny, czterokondygnacyjny budynek o wymiarach 15,5 x 11 metrów. Na większe rozmiary nie pozwalała ograniczona przestrzeń terenu, dlatego budynek uzyskał również formę wieżową. Posiadał on sklepioną piwnicę, dwa pomieszczenia w przyziemiu oraz dwa piętra z płaskimi, drewnianymi stropami. Jego budowa zmodyfikowała północną część parchamu i drogę wjazdową do zamku, która zaczynała się teraz po stronie wschodniej, otaczała zamek od północy i dochodziła do bramy w głównym murze po stronie zachodniej.
Na pobliskim wzgórzu zwanym „Na Baště” po południowo – wschodniej stronie zamku, tuż za przewężeniem grani cypla, już w połowie XV wieku wzniesiono drewniano – ziemne obwarowania zabezpieczające dalekie przedpole zamku. Fortyfikacje te musiano wznieść z powodu górowania wzgórza „Na Baště” nad Cornštejnem, o około 34 metry ponad dziedzińcem zamku i około 125 metrów wysokości w stosunku do koryta rzeki, co w połączeniu z rozwojem artylerii i zwiększeniem jej zasięgu, stwarzało istotne zagrożenie dla zamku. Obrońcy wzgórza „Na Baště” mogli też ostrzeliwać ewentualnych napastników oddalonego o około 250 metrów zamku, którzy próbowaliby go zdobyć nadchodząc drogą z Vranova, omijającą szczyt wzniesienia od południa i zachodu.
Początkowo obwarowania przedpola składały się z mniej więcej trójkątnego obwodu murów obronnych, poprzedzonych szerokim od 16 do 20 metrów przekopem i ziemnym wałem, chronionymi bardzo stromymi stokami od strony północnej i północno – wschodniej. Na pozostałych kierunkach zbocza były już łagodniejsze, a po stronie południowo – wschodniej zalesiony płaskowyż stopniowo się poszerzał. Po stronie zachodniej dziedziniec tworzył formę wysuniętego tarasu, z którego można było lepiej obserwować i bezpośrednio osłaniać drogę z Vranova, wijącą się w odległości około 80 metrów pod zboczem wzgórza. W kolejnej fazie budowy w południowym narożu fortyfikacji zbudowano wieloboczny bastion o osiach 20 i 23 metry. Jego wnętrze prawdopodobnie służyło celom mieszkalnym załogi wzgórza, gdyż pośrodku wzniesiono drewnianą budowlę ogrzewaną kaflowym piecem. Od najbardziej zagrożonej południowej strony utworzono półkolem częściowo wykuty w skale, szeroki na 21-28 metrów i głęboki na około 9 metrów przekop. Sąsiadował on z ziemnym wałem oraz z kolejnym, zewnętrznym przekopem, już nieco płytszym lecz szerokim na 17 metrów. Ponad systemem rowów i ziemnych wałów przerzucono drewniane mosty ułatwiające komunikację.
Około 1465 – 1493 na trójkątnym w planie dziedzińcu wzniesiono z łamanego kamienia czworoboczną wieżą zwaną Hláska o wymiarach w planie 6,5 x 6,3 x 6,4 x 6,1 metra. Nie posiadała ona żadnych okien ani otworów strzeleckich, a jedyne wejście do niej znajdowało się 4 metry nad ziemią od strony północno – zachodniej. Dostać się można było do niego za pomocą drabiny, przystawianej do kamiennego progu o masywnych granitowych konsolach. Drzwi można było od środka blokować ryglem. Wnętrze wieży było stosunkowo ciasne i ciemne ze względu na sporą grubość muru (1,8 do 1,9 metra) i wynosiło w przybliżeniu 2,8 x 3 metry. Przyziemie wieży, dostępne jedynie po drabinie z wyższej kondygnacji, mogło służyć za magazyn lub wiezienie. Pierwsze piętro z wyjściem na zewnątrz oraz drugie piętro pomieścić mogły około 5-10 żołnierzy na wypadek oblężenia, przy czym wszystkie rozdzielone były płaskimi, drewnianymi stropami. Trzecie, najwyższe piętro było zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej i mogło pełnić rolę obserwacyjno – strażniczą. Można z niego było szybko ostrzec załogę zamku Cornštejn o zbliżającym się niebezpieczeństwie za pomocą sygnałów akustycznych, świetlnych lub dymnych. Wieża mogła również całkiem dobrze komunikować się z wysuniętymi w przedpole fortyfikacjami zamku Bítov.
Po oblężeniu z 1465 roku zamek po raz kolejny rozbudowano i zmodernizowano. Stary południowy pałac na zamku górnym podwyższono, włącznie ze ścianą tarczową, której zadaniem była ochrona całego zamku górnego przed pociskami wystrzeliwanymi z jedynej możliwej, południowej strony. Po przeciwnej stronie dziedzińca, przy budynku północnym, wzniesiono czworoboczny ryzalit przypominający wieżę, mieszczący wewnątrz klatką schodową, oraz położoną obok kaplicę zamkową z dużym ostrołukowym oknem wychodzącym na dziedziniec. Południowe przedpole zamku zostało wzmocnione obwarowaniami przystosowanymi do użycia artylerii, wraz z cylindrycznym i wielobocznym bastionem. Fortyfikacje te połączono drewnianym mostem z międzymurzem zamku górnego. Dodano także nowe zabezpieczania przy wjeździe do zamku, dzięki czemu ostatecznie uzyskał on dziewięć bram i zajmował ufortyfikowany obszar o powierzchni ponad jednego hektara. Wjazd na górny dziedziniec wiódł wówczas nietypowo z dwóch stron, ze względu na długotrwały podział majątku.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w postaci dość dobrze zachowanej trwałej ruiny. Widoczne są właściwie wszystkie najważniejsze elementy zabudowy zamku, choć poważne ubytki zauważalne są w obu pałacach zamku górnego, a zwłaszcza w południowym. Ponadto południowy budynek został poddany daleko idącym pracom remontowo – rekonstrukcyjnym, podczas gdy północny zachowuje większą ilość oryginalnej murarki. Do czasów współczesnych zachowała się także położona na południe od zamku, usytuowana na sąsiednim wzgórzu wieża zwana Hláska. Cornštejn przystosowany jest do zwiedzania i udostępniony od maja do września w każdy dzień w godzinach od 9.00 do 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Kacetl J., Kamenná věž „Hláska“ v předsunutém opevnění Na Baště nad Cornštejnem, „Thayensia”, Znojmo 2013.
Karlík J., Hrad Cornštejn, Praha 2014.
Plaček M., Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1999.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.