Historia
Wzgórze Chvojen pod koniec XII wieku zajęte zostało przez dwór obronny, być może powstały na miejscu starszego grodu lub za sprawą znacznych rozmiarów kontynuujący tradycję grodową. Jego powstanie mogło być związane z działalnością kolonizacyjną rodu Benešoviców z sąsiedniego Benešova, albo powiązane z nieodległymi Vladislavicami, założonymi w pierwszej połowie XII wieku przez księcia Władysława I, a następnie będącymi ośrodkiem posiadłości książęcych Przemyślidów. Ewentualnie dwór był fundacją kościelną zakonu krzyżowców z czerwoną gwiazdą lub kapituły praskiej albo wyszehradzkiej, także mającymi w okolicach majątki.
Murowany kościół wzniesiono na terenie chvojeńskiego dworu w drugiej ćwierci lub najpóźniej w połowie XIII wieku. Pierwsza pisemna informacja o nim odnotowana została w 1352 roku, w rejestrze dziesięciny papieskiej, gdzie miejscowej parafii wskazano obowiązek płacenia 15 groszy. Pleban chvojeński po raz pierwszy bezpośrednio został udokumentowany w 1361 roku, kiedy to mianował altarzystę do kościoła św. Wacława w pobliskim Chvojínku. Patronat nad kościołem św. Filipa i Jakuba pełnili w drugiej połowie XIV wieku bracia Mareš ze Zvěřinca i Heřman z Chvojna oraz Konrád z Chvojna, w 1363 roku piszący się także z Kožlí.
Oprócz kościoła św. Filipa i Jakuba, wszystkie zabudowania w Chvojnie zanikły już około pierwszej połowy XIV wieku. Mogło to być spowodowane pożarem powstałym na skutek najazdu, stopniowym wyludnieniem postępującym ze względu na niedogodną lokalizacją, albo, co najmniej prawdopodobne, związane z utratą znaczenia osady, na skutek powstania nieodległego zamku Kožlí. W wyniku upadku dworu, u południowego podnóża wzgórza powstała nowa osada. Sam kościół natomiast, pomimo osamotnienia, został tuż przed połową XIV wieku odnowiony, a jego wnętrze pokryte ściennymi polichromiami. Ich fundatorami mogły być osoby sprawujące wówczas patronat nad kościołem, a więc wspomniani Mareš ze Zvěřinca, czy panowie z Chvojna.
W okresie nowożytnym kościół św. Filipa i Jakuba poddawany był pracom remontowym i przekształceniom w latach 1870-1872. Wybudowana została wówczas murowana dzwonnica, która miała zastąpić starszą drewnianą. W 1904 roku, na prośbę ówczesnego patrona kościoła, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda d’Este, dzwonnica ta została zburzona, a nad nawą kościoła zbudowano nową, znacznie wyższą i większą wieżę. Odkryto również malowidła ścienne wewnątrz kościoła, a narożniki ozdobiono iluzorycznymi kwadrami.
Architektura
Kościół zbudowany został na samotnym wzgórzu o wysokości 406 metrów n.p.m. Usytuowany został we wschodniej części dwudzielnego ufortyfikowanego założenia, którego obwodowe obwarowania składały się z suchej fosy i ziemnego wału o łącznej szerokości 17 metrów, przy czym na wale zapewne wzniesiono jakąś formę drewnianej palisady bądź częstokołu. Teren wokół kościoła zajmowany był przez cmentarz i w dalszej odległości przez drewniane zabudowania mieszkalno – gospodarcze, natomiast wydzielony na zachód od kościoła majdan drugiego członu dworu nie był zasiedlony i zapewne pełnił wyłącznie funkcje obronne lub refugialne. Sam kościół również oddzielony był od zabudowań przekopem, lecz był on na tyle wąski, że do empory można było poprowadzić nadwieszony ganek z dużego budynku mieszkalnego po stronie zachodniej. Dom ten miał wymiary 20 x 10 metrów, z licem wykonanym z układanych bez użycia zaprawy kamieni i wewnętrzną konstrukcją nośną wybudowaną z drewna i gliny.
Kościół pierwotnie składał się z szerokiej i krótkiej nawy, nieco węższego, kwadratowego w planie prezbiterium po stronie wschodniej i masywnej czworobocznej wieży po stronie zachodniej. Całość miała nietypowy nieregularny rzut, głównie za sprawą wieży, od północy zlicowanej z nawą, ale na południu znacznie przed nią wysuniętej i tworzącej głęboki na 2,3 metra uskok. Charakterystyczne było także usytuowanie nawy dłuższą osią poprzecznie w stosunku do osi kościoła. Układ przestrzenny i bryła mogły nawiązywać do bawarskiego kręgu budowlanego, gdzie w XII wieku popularne były świątynie z zachodnimi masywami wieżowymi, stanowiącymi niejako odrębną strukturę (w Czechach do grupy tej należały też kościoły w Kyje i Milevsku).
Kościół św. Filipa i Jakuba zbudowano z masywnego kamienia łupanego, trudno obrabialnego ze względu na znaczną twardość, łączonego zaprawą i układanego jedynie z grubsza warstwami. Lepiej opracowano tylko ciosy w narożnikach oraz detal architektoniczny w postaci obramień okiennych i portalowych. Zachodnia część kościoła mogła mieć drewnianą nadbudowę najwyższej kondygnacji wieży. O funkcjach obronnych budynku świadczyły bardzo grube mury, dochodzące w przyziemiu do 2,4 metra szerokości oraz wąskie, rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe, w razie potrzeby mogące służyć za strzelnice. Większe okna gotyckie wstawiono zapewne dopiero w późnym okresie średniowiecza, po zaniku dworu i funkcji obronnej kościoła.
Wejście do kościoła wiodło z poziomu gruntu przez półkolisty portal w południowej ścianie nawy, w razie zagrożenia blokowany ryglami zasuwanymi do otworów w murze. Funkcjonował też portal o lekko zarysowanym ostrołuku archiwolty, umieszczony na piętrze w zachodniej ścianie wieży, do którego mogła prowadzić drewniana kładka lub ganek z sąsiedniego budynku mieszkalnego. Ułatwiał on właścicielom dworu przedostanie się do empory na piętrze. Także w tym portalu drzwi zamykane były ryglem. Obok, w grubości muru zachodniego osadzono prosty bieg schodów, łączących drugą i trzecią kondygnację. Przykrytą kolebką nawę oddzielono od przyziemia zachodniej wieży i od prezbiterium arkadami. W prezbiterium założono sklepienie krzyżowe.
Około połowy XIV wieku wnętrze nawy, prezbiterium i arkadę tęczy świątyni ozdobiono ściennymi malowidłami. Namalowano je na bardzo szorstkim tynku, który pokryto białym wapnem. Najstarsze obrazy, jak wizerunek Madonny z Dzieciątkiem, wyrastały jeszcze z późnoromańskiego schematu ikonograficznego i kompozycyjnego. Kolejne przedstawiały typowe dla okresu gotyku dydaktyczne i moralizatorskie motywy piekła w paszczy lewiatana oraz potępionych grzeszników, będące zapewne częścią większego zbioru scen ukazujących Sąd Ostateczny. Ponadto na północnej ścianie prezbiterium ukazano scenę wotywną przedstawiającą dwóch szlachciców przekazujących donację świętym Jakubowi i Filipowi, patronom kościoła. Bardziej nietypowe malowidło umieszczono na południowej ścianie nawy, gdzie ukazano geometryczną kompozycję przedstawiającą układ sfer niebieskich i orbitę planet wokół Ziemi.
Stan obecny
Pierwotna bryła kościoła jest dziś nieco zaburzona, gdyż w okresie nowożytnym wieża zachodnia uległa obniżeniu, natomiast nad nawą zbudowano smuklejszą wieżę neoromańską. Przekształcono także lub odnowiono większość okien. Oryginalny otwór szczelinowy zachował się tylko w elewacji południowej. Odnowiony, ale oryginalny jest południowy portal nawy i zachodni portal na piętrze. Wewnątrz kościoła przetrwał natomiast nietypowy dla środowiska sakralnego fresk przedstawiający ówczesne wyobrażenie układu słonecznego. Z okresu późnego gotyku pochodzi ołtarz główny, malowidło naścienne św. Filipa i Jakuba na północnej ścianie prezbiterium, wyobrażenie piekła na północnej ścianie nawy oraz Madonna na północnej części arkady tęczy. Niestety freski zostały poddane przemalowaniu na początku XX wieku, co zmieniło nieco kolorystykę, podkreśliło kontury, a nawet nadało twarzom niektórych postaci współczesną estetykę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Čermáková V., Nástěnné malby v kostele sv. Jakuba ve Chvojně, Praha 2020.
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Podlaha A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 35. Politický okres benešovsý, Praha 1911.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.