Historia
Kościół św. Katarzyny został wzniesiony prawdopodobnie na początku drugiej połowy XIV wieku, dzięki darowiźnie przekazanej przez mieszczanina Marcina Praczera. Pierwotnie służył jako kaplica dla funkcjonującego na przedmieściu Chrudimia szpitala dla chorych i ubogich, ale już w 1421 roku, gdy przestała istnieć parafia przy kościele Podwyższenia Krzyża Świętego, kościół św. Katarzyny uzyskał funkcję fary. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o miejscowej parafii pojawiła się w 1461 roku, kiedy odnotowano proboszcza imieniem Marcin. W parę lat później kazanie głosił w niej znany utrakwista Prokop.
Około połowy XV wieku przeprowadzono przebudowę kościoła, powiększonego o nowe prezbiterium i niewielką jeszcze nawę. Możliwa była ona dzięki stale napływającym zapisom i donacjom bogatych, coraz liczniejszych mieszczan. Na przełomie XV i XVI wieku było ich tak dużo, że niedługo później przystąpiono do kolejnych prac budowlanych. Rozpoczęły się one w 1536 roku, kiedy to przy udziale cechów rzeźników, postrzygaczy, piekarzy, stolarzy i sukienników zaczęto powiększać korpus nawowy. Już jednak dwa lata później nieukończona budowla musiała zostać zastawiona młynarzowi Mikšovi z powodu kłopotów finansowych. Zły wpływ na postępy budowy miał zwłaszcza rok 1547, kiedy to Ferdynand I Habsburg pozbawił miasto przywilejów i posiadłości, z powodu represji za udział w powstaniu antyhabsburskim. Korpus został ukończony prawdopodobnie przed połową XVI wieku, choć jeszcze przed 1561 rokiem miały miejsce ostatnie prace nad wieżą.
Co najmniej od 1495 roku roku przy świątyni działały bractwa literackie i chóry, zapewne tworzone przez ludność czesko języczną, która określała je jako „dolne”, w odróżnieniu od bractwa „górnego” przy kościele Wniebowzięcia Panny Marii. Nie wiadomo, jednak czy bractwo przy kościele św. Katarzyny przetrwało zmiany sprzed połowy XVI wieku, kiedy to zanikła jego funkcja parafialna. Ostatnim proboszczem był prawdopodobnie ksiądz Jeroným, któremu mieszkańcy Chrudimia około 1540 roku udzielili wsparcia finansowego na konsekrację we Włoszech. W drugiej połowie XVI stulecia kościół stał się już świątynią filialną.
W czasie wojny trzydziestoletniej z pierwszej połowy XVII wieku, kościół został prawdopodobnie splądrowany przez wojska szwedzkie, zachował jednak pierwotną formę i uniknął większych zniszczeń strukturalnych. Niestety w drugiej połowie XVIII wieku z powodu słabych fundamentów, na murach i sklepieniach kościoła zaczęły pojawiać się pęknięcia, a budowla pochyliła się na zachód. W 1780 roku rada miejska w celu zapobieżenia katastrofie postanowiła więc spiąć zagrożone mury specjalnymi klamrami. Kolejne zniszczenia nastąpiły w 1850, kiedy to kościół nawiedził pożar. W trakcie odbudowy, z powodu ograniczonych funduszy, zrezygnowano z odtworzenia pierwotnego dachu, drewniany ganek wieży zastąpiono murowanym, a wewnątrz pomniejszono emporę. Po zakończeniu prac kościół został ponownie konsekrowany w 1888 roku.
Architektura
Kościół św. Katarzyny został wzniesiony na południe od średniowiecznego, lokacyjnego Chrudimia, poza jego murami miejskimi, na drugim brzegu rzeki Chrudimki, która głębokim zakolem otaczała miasto. W średniowieczu przylegał do niego niewielki cmentarz oraz zabudowania szpitalne. Po wschodniej stronie przebiegała droga do pobliskiej przeprawy przez rzekę, co zapewne było powodem niezbyt dokładnego zorientowania świątyni względem stron świata (prezbiterium skierowano na południowy – wschód).
W XVI wieku kościół ostatecznie uzyskał kształt trójnawowej, halowej budowli na planie czteroprzęsłowego prostokąta o wymiarach 31 x 22,4 metrów, z węższym i znacznie niższym prezbiterium o zakończeniu wielobocznym (pięć boków ośmioboku) i wieżą po stronie południowo – zachodniej, mieszczącą w przyziemiu zakrystię. U schyłku średniowiecza kościół okryty był dwoma późnogotyckimi, wysokimi, obłożonymi gontem dachami namiotowymi, z których wschodni wieńczyła wieżyczka na sygnaturkę. Wieża natomiast, rozdzielona na kondygnacje dwoma gzymsami kordonowymi, pierwotnie zakończona była drewnianym gankiem. Małe w stosunku do reszty budowli prezbiterium, zapewne początkowo nie było planowane jako część większego kościoła, a jedynie jako nieduża kaplica, o czym świadczyło utworzenie płytkich fundamentów oraz stosunkowo niewielkiej wysokości.
Wszystkie zewnętrzne elewacje kościoła opięto uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono duże, gotyckie okna z maswerkami, przeważnie trójdzielnymi, za wyjątkiem szerszego okna fasady zachodniej które pomieściło maswerk czwórdzielny. Maswerki uzyskały różnorodne kombinacje utworzone z trójliści, czwórliści, rybich pęcherzy i bardziej geometrycznych tworów. Osadzono je w profilowanych, ostrołucznie zamkniętych ościeżach o obustronnych rozglifieniach. Okna kościoła były jednym z jego wyróżników, za sprawą sporych rozmiarów i okazałych jak na podmiejską świątynię maswerków, wzorowanych jeszcze na gotyku doby ostatnich Luksemburgów. Portale wejściowe pierwotnie miały profilowane i ostrołuczne archiwolty (północny i zachodni portal korpusu) lub były zamknięte dwuramiennie (portal wiodący do zakrystii). Portal południowy korpusu zamknięto profilowanym łukiem w ośli grzbiet, ale ze zdobieniami zwiastującymi nadejście stylistyki renesansowej.
Wewnątrz w korpusie nawowym na trzech parach filarów spoczęły sklepienia krzyżowo – żebrowe, zbliżone do kwadratowych w nawie głównej i prostokątne w planie w nawach bocznych. Bardzo płytkie fundamenty świadczyłyby, iż początkowo nie planowano jednak zakładania w nawach sklepień, a jedynie drewnianego stropu, co w późniejszym okresie przyczyniło się do problemów konstrukcyjnych zbyt obciążonych ścian. Wnętrze korpusu uzyskało przestronną, otwartą przestrzeń, podkreśloną przede wszystkim przez wysokie sklepienia i smukłe filary. Trzy pary tych ostatnich wzniesiono na rzucie ośmioboków, przy czym para zachodnia została częściowo wtopiona w emporę. Filary otrzymały za zadanie podtrzymywanie ostrołucznych, profilowanych arkad oraz zakończonych nad kapitelami żeber. Na ścianach obwodowych klinowe w przekroju żebra opuszczono na podłużne konsole, podwieszone na poziomie około połowy wysokości okien. Zarówno konsole jak i kapitele filarów udekorowano płaskorzeźbionymi liśćmi, najczęściej o formie akantu. Wyjątkowo ostatnia konsola na ścianie północnej otrzymała pośrodku motyw głowy ukrytej pośród liści. Okrągłe zworniki którymi spięto żebra, ozdobione zostały w nawie głównej rzeźbionymi motywami kielicha, korony i lwa. W południowej nawie zastosowano symbole cechu piekarzy, sukienników, postrzygaczy i stolarzy, zaś w nawie północnej zworniki otrzymały inny styl, zdominowany przez reliefowe motywy roślinne i czwórliście. Zachodnią część kościoła wypełniła empora, pierwotnie zachodząca także na nawy boczne i przyjmująca w planie kształt litery U. Balustrady chóru kościelnego ozdobiono cyklem płaskorzeźb z postaciami apostołów, proroków, motywami roślinnymi i ślepymi maswerkami.
Dwuprzęsłową zakrystię przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast w prezbiterium zachodnie przęsło nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a wschodnie zamknięcie sklepieniem sześciodzielnym. Niskie sklepienia prezbiterium pokryto żebrami o przekroju klina, opuszczonymi na sięgające posadzki służki. Konsole na służkach otrzymały złożony, czworokątny, lejkowaty kształt, za wyjątkiem dwóch przeciwległych służek pośrodku prezbiterium, które zostały uchwycone przez kamieniarza bardziej plastycznie i uformowane w popiersia św. Piotra z kluczem i św. Jana Ewangelisty z kielichem. Odmiennie potraktowano również dwie konsole przy arkadzie tęczy, osadzone na skróconych służkach oraz piramidalnych konsolach. Żebra sklepienia sześciodzielnego spięto zwornikiem z wyobrażeniem głowy Chrystusa, natomiast jedynym elementem zdobniczym zakrystii były cztery konsole sklepienne o formie maszkaronów z pierścieniami, para konsol o prostych stożkowych kształtach oraz zworniki z misternym motywem gwiazdy i kwiatu.
Stan obecny
Obecny kościół od strony zewnętrznej wiele utracił ze swej późnogotyckiej sylwetki za sprawą zastąpienia okazałych, wyniosłych dachów niskimi, współczesnymi przykryciami. Kolejną rzucającą się w oczy zmianą jest nadbudowanie wieży ceglaną kondygnacją na miejscu pierwotnego ganku konstrukcji drewnianej. W okresie nowożytnym dobudowano też spiralną klatkę schodową przy wieży oraz wstawiono portal w zachodnią ścianę nawy południowej. Wnętrze kościoła w dużej części zachowało charakter gotycki, ale nie przetrwały boczne partie empory. Po ich usunięciu późnogotyckie płaskorzeźby z tamtejszych balustrad wmurowano w ściany naw bocznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chytil K., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém. Politický okres Chrudimský, Praha 1900.
Jedličková E., Architektura a výzdoba kostela sv. Kateřiny v Chrudimi, Olomouc 2016.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.