Historia
Chomutov w przekazach pisanych pojawił się w 1252 roku, kiedy to rycerz Fridrich podarował osadę zakonowi krzyżackiemu, a ten ufundował w niej komandorię. W przebiegu XIV wieku Chomutov stał się bogatą siedzibą komtura, a zarazem rozwinął się ze wsi w miasto. Po raz pierwszy jako „civitas” oznaczony został w 1335 roku. Budowę murowanych obwarowań miejskich przypuszczalnie przeprowadzono około przełomu XIV i XV wieku. Ich ukończenia lub wzmocnienia mógł dokonać w latach 1403-1404 komtur Oldřich z Ústí, bowiem odnotowano wówczas w źródłach pisanych prace przy fosie, wycenione na sumę 45 kop groszy praskich.
Początkowo o rozwój Chomutova dbał zarówno zakon jak i czescy władcy (prawo mili nadane w 1399 roku), ale do rozłamu współpracy i przejęcia krzyżackiego majątku z powodu kłopotów finansowych, doszło po klęsce krzyżackiej pod Grunwaldem w 1410 roku. Po kilku zastawnych dzierżycielach, w 1420 roku właścicielem Chomutova został Vilém z Hazmburka, przeciwnik husytyzmu. Z tego powodu w 1421 roku na miasto wysłana została zbrojna wyprawa, która zdobyła i straszliwie spustoszyła miasto. Według kronikarza Vavřinca z Březová stało się to pomimo posiadania przez Chomutov murowanych obwarowań (“fossata et muros”). Husyci nie dzierżyli jednak Chomutova długo, bowiem jeszcze w tym samym roku jego garnizon uciekł na wieść o zbliżaniu się drugiej wyprawy krzyżowej. Przed opuszczeniem miasta husyci mieli podpalić kilka domów i zburzyć mury miejskie na paru odcinkach. W kolejnych latach miasto jeszcze parokrotnie było zagrożone działaniami militarnymi, ale szczęśliwie ich uniknęło.
Po zakończeniu wojen husyckich miasto posiadał w zastawie dawny hejtman husycki Jakoubek z Vřesovic, od połowy XV wieku ród Lobkoviców, a następnie Jan Calta z Kamiennej Hory. Od 1465 roku Chomutov posiadał Beneš z Vietmile, który w 1488 roku doprowadził do zniesienia wszelkich praw zakonu krzyżackiego do miasta. Jego potomkowie byli właścicielami Chomutova do 1560 roku, przyczyniając się w pierwszej połowie XVI wieku do rozwoju gospodarczego i społecznego miasta, a także do przebudowy dawnej komandorii na późnogotycki zamek. Przypuszczalnie w trakcie prac budowlanych nad zamkiem z przełomu XV i XVI wieku, wzmocniono też obwarowania miejskie (np. mur parchamu, basteje w jego linii, przedbramia bram miejskich). W 1506 roku w źródłach pisanych odnotowana została nowa baszta, czy też basteja („der newen bassta”).
W okresie nowożytnym pierwszy destruktywny wpływ na obwarowania miejskie miało założenie w 1591 roku kolegium jezuickiego w południowej części Chomutova, które przerwało dawny średniowieczny obwód. Co więcej bezkompromisowe postępowanie jezuitów z protestantami doprowadziło do buntu, w trakcie którego ich zabudowania oraz zamek zostały spustoszone. W XVII wieku prowadzono jeszcze liczne prace naprawcze fragmentów murów miejskich, lecz już w XVIII stuleciu, jak w większości ośrodków miejskich, chomutovskie fortyfikacje całkowicie utraciły znaczenie militarne i stały się przeszkodą dla rozwijającej się zabudowy mieszkalnej oraz komunikacji. W 1841 roku rozebrane zostały bramy miejskie, stopniowo też prowadzono rozbiórkę kurtyn murów obronnych oraz niwelację fosy.
Architektura
Miasto założone zostało w dolinie, na lewym, północnym brzegu rzeki Chomutovky. W planie uformowane zostało na z grubsza owalnym rzucie o powierzchni około 9 ha, z dłuższą osią na linii północny – zachód, południowy – wschód, przylegającą do rzeki. Środkową część miasta zajął wydłużony plac rynkowy, z którym w narożniku sąsiadował kościół farny, a od zachodu komandoria krzyżacka. Gospodarcze zaplecze tej ostatniej wypełniało cały zachodni narożnik Chomutova, przy czym całość oddzielona była od miasta fosą. Oprócz rynku i przedłużających go ulic, główną osią komunikacyjną miasta była droga przebiegająca w północnej części przez całą jego długość. Przypuszczalnie Chomutov nie posiadał natomiast uliczki podmurnej, a do obwarowań dochodziły tylne części parcel mieszczańskich, przeważnie zajmowane przez ogrody i sady.
Miejskie mury obronne otaczały Chomutov od północy, wschodu i południa, natomiast na zachodzie obronę przejmowały fortyfikacje komandorii krzyżackiej. Samo miasto na komandorię było otwarte, nie posiadało na zachodnim odcinku muru obronnego, oddzielone było jedynie wspomnianą powyżej fosą. Do istotnych zmian dojść mogło po 1421 roku, gdy zniszczona komandoria zastąpiona została mniejszym późnogotyckim zamkiem. Wtedy też obwarowania miejskie mogły zostać przedłużone na zachodnią część założenia. Niewykluczone, iż z powodu rozrostu zabudowy mieszkalnej zanikła też wówczas fosa oddzielająca zamek od miasta.
Średniowieczne obwarowania miejskie składały się z kurtyn muru obronnego oraz fosy. Po stronie północnej i wschodniej mógł także funkcjonować późnogotycki mur zewnętrzny. Nie jest również wykluczone istnienie parchamu na południu, nad brzegiem Chomutovky. Główny mur miał około 1,4 metra grubości i zwieńczony był otwartym chodnikiem straży z krenelażem w koronie. W jego linii znajdowało się kilka czworobocznych baszt, nielicznych i rozstawionych w różnych odstępach. Zewnętrzna linia muru na najbardziej zagrożonym i najdłuższym odcinku północnym mogła być wzmocniona kilkoma bastejami.
Wjazd na teren miasta odbywał się za pomocą czterech bram: Dolnej (Praskiej) po stronie wschodniej, Winnej (Mostowej) na północy, Chlebowej po stronie południowej oraz Górnej na zachodzie. Brama Górna początkowo stała w pobliżu komandorii krzyżackiej, w północno – zachodniej części miasta, ale po zaniknięciu jej podzamcza, w XVI wieku przeniesiona została na odcinek południowo – zachodni. Wszystkie bramy najpewniej miały formę czworobocznych wież z przejazdami w przyziemiu. Przy północnej bramie Winnej oraz wschodniej bramy Dolnej mogły się znajdować przedbramia, połączone z murami parchamu.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie nieliczne i niewielkie relikty obwarowań miejskich. W północno – zachodniej części ukryte są one pośród zabudowań mieszkalnych, ale dobrze widoczny jest tam odcinek fosy miejskiej. Po stronie południowej odcinek muru oraz dwóch wież wtopiony jest w nowożytne zabudowania dawnego kolegium jezuickiego. We wschodniej części miasta znajduje się krótki odcinek obniżonego muru z półkolistą basteją o nieznanym okresie budowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Sýkora M., The transformation of the town Chomutov, its command post, fortifications and castle in the Middle Ages and the early modern period, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”, nr 7, Rzeszów 2012.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.