Historia
Chomutov stał się własnością zakonu krzyżackiego w 1252 roku, kiedy to donacji na jego rzecz dokonał Bedřich (Fridrich) z Chomutova. Dziewięć lat później umowę tą potwierdził król Przemysł Ottokar II, a około 1264 roku zakon wzniósł w mieście swą komandorię i rozpoczął rozbudowę przylegającego do niej, istniejącego już wcześniej kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny, usytuowanego na miejscu rycerskiego dworu, którego budowniczym był prawdopodobnie Bedřich, ale jego ojciec Načerat.
Stopniowy rozwój Chomutova sprawił, iż miejscowa komandoria stała się jedną z najbogatszych na terenie Czech. W okresie największego rozkwitu posiadała dwa zamki i 29 wiosek, jednak gdy pod koniec XIV wieku zakon w Prusach i Czechach popadł w trudności gospodarcze, nastąpiły zmiany w systemie jej zarządzania. Zgodnie z zaleceniem komtura ziemskiego w Czechach opuszczone zostały pobliskie winnice, a nacisk położono na hodowlę w stawach rybnych. Osłabianie zakonu szło w parze ze wzrostem znaczenia miasta, którego mieszkańcy od 1359 roku przejmowali sąsiednie wsi, a w latach 1376 – 1396 uzyskali szereg przywilejów. Co więcej w 1408 roku wczesnogotycką komandorię zniszczył pożar.
W 1410 roku komtur chomutovski Oldřich z Ústí walczył pod Grunwaldem, który okazał się początkiem końca dla zakonu i wpędził go w ogromne kłopoty finansowe. Już rok później Krzyżacy zostali zmuszeni do oddania chomutovskiego majątku królowi czeskiemu Wacławowi IV. Dodatkowo w 1421 roku, jako iż większość niemieckich mieszkańców miasta należała do przeciwników ruchu husyckiego, Chomutov został zdobyty i zniszczony przez armię Jana Žižki. Po nieudanej bitwie pod Mostem w tym samym roku, w Chomutovie schroniła się przed wojskami saskimi część husyckich oddziałów praskich pod dowództwem Jana Želivskiego, jednak we wrześniu 1421 roku praski garnizon opuścił Chomutov i wycofał się do Žateca. Spustoszone miasto otrzymali od margrabiego miśnieńskiego Anarg i Jindřich z Valdenbergu, następnie posiadał go dawny hejtman husycki Jakoubek z Vřesovic, a od połowy XV wieku ród Lobkoviców. Od 1455 roku miastem zarządzał Jan Calta z Kamiennej Hory, zaś od 1465 roku właścicielem był Beneš z Vietmile, który doprowadził do zniesienia wszelkich praw zakonu krzyżackiego do miasta i rozpoczął na przełomie XV i XVI wieku późnogotycką przebudowę komandorii w rezydencję mieszkalną. Prace te, już w duchu renesansu, kontynuował jego syn Šebestián. Kościół św. Katarzyny został wówczas przekształcony w kaplicę zamkową.
W 1598 roku, podczas wielkiego pożaru miasta dawna komandoria została prawie całkowicie zniszczona. Na początku XVII wieku ruinę przejęło miasto, które dokonało napraw i znaczących przekształceń, w celu umieszczenia w odnowionych budynkach ratusza. Kościół natomiast zaczął być używany jako kaplica miejska pod zarządem jezuitów. Kasacja zakonu jezuitów w 1773 roku doprowadziło również do zamknięcia kościoła. Obiekt został sprzedany i po modyfikacjach zaczął służyć za spichlerz i magazyn. Funkcję tą pełnił aż do 1990 roku.
Architektura
Komandoria krzyżacka wraz z kościołem św. Katarzyny usytuowana była w południowo – zachodniej części obwarowanego miasta, leżącego w niewielkiej dolinie na lewym brzegu rzeki Chomutovky. Miało ono z grubsza owalny w planie kształt wielkości niecałych 9 ha. Od strony komandorii zabudowa miejska prawdopodobnie była otwarta, znaczy nie miała na tym odcinku własnych murów obronnych, obie części rozdzielała jedynie fosa i mury samej komandorii. Tuż za nimi po północnej stronie kościoła św. Katarzyny znajdował się otoczony cmentarzem kościół farny Wniebowzięcia Panny Marii, od około 1525 roku zaopatrzony w wysoką wieżę miejską. Do miasta prowadziły cztery bramy: Dolna na wschodzie, Winniczna na północy, Chlebowa na południu i Górna na zachodzie. Ta ostatnia pierwotnie znajdowała się na północnym – zachodzie, ale po rozwiązaniu komandorii znalazła się bliżej jej zabudowy, na południowym – zachodzie. Mur miejski miał około 1,4 metra grubości i wzmocniony był kilkoma, nierównomiernie rozstawionymi czworobocznymi basztami. Być może wschodni i północny odcinek miasta dodatkowo chroniony był zewnętrznym murem parchamu z kilkoma otwartymi od wnętrza basztami.
Kościół św. Katarzyny został wzniesiony jako orientowana, jednonawowa budowla z czworoboczną wieżą po stronie zachodniej i dwoma wczesnogotyckimi ramionami transeptu. W latach 80-tych XIII wieku dobudowane zostało gotyckie prezbiterium o trzech bardzo wąskich prostokątnych przęsłach i trójbocznym zamknięciu od wschodu, wzniesione częściowo z masywnych, obrobionych kwadr. Prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami opadającymi na walcowe służki, których bazy oparto na niskim cokole. Przejście żeber w służki zaakcentowano głowicami o figuralnych i roślinnych motywach. Oświetlenie zapewniały wąskie, ostrołucznie zamknięte okna o wczesnogotyckim charakterze, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Późnogotycka przebudowa doprowadziła do zredukowania przestrzeni kościoła, którego nawę podzielono na dwa mniejsze pomieszczenia.
Budynek komandorii został przystawiony do zachodniej elewacji wieży kościoła. Wzniesiono go na planie prostokąta o wymiarach 43 x 16 metrów z trzema pomieszczeniami w przyziemiu, doświetlanymi prostymi, prostokątnymi szczelinami. Do środkowego pomieszczenia prowadził z zewnątrz, od zachodu portal, był więc on rodzajem sieni wejściowej. Piętro budynku pierwotnie zapewne stanowiło jedną dużą salę o reprezentacyjno – mieszkalnej funkcji, oświetlaną dużymi ostrołukowymi oknami. Nad nią znajdowało się jeszcze poddasze, doświetlane oknami w obu szczytach, przykryte dwuspadowym dachem. Część północno – wschodnią i południowo – wschodnią domu połączono murem z kościołem, wydzielając dwa niewielkie dziedzińce. Dodatkowo w południowej części na przełomie XIV i XV wieku wzniesiono czworoboczną wieżę o długości boku wynoszącej 8 metrów. Wiąże się ją ze wspominanym w źródłach pisanych tzw. małym domem komturów.
Całość założenia najprawdopodobniej otaczał obwód murów obronnych, ochraniający zamek także od strony miasta oraz fosa (poświadczoną źródłowo w pobliżu dużego domu w 1403 roku). Być może już od początku funkcjonowania była ona nawodniona. Obwód murów od przełomu XIV i XV wieku połączony był z obwarowaniami miejskimi, przy czym rejon komandorii na południu i zachodzie został wzmocniony drugim, zewnętrznym murem parchamu. Szerokość międzymurza była niezwykle mała i wynosiła około 3 metrów. Z pozostałych zabudowań jakie wymienione zostały w dokumentach pisanych wymienić można łaźnię, kuchnię, browar, słodownię, kuźnię, spiżarnię, stajnie, chlewy, spichrze i stodoły, które w większości zapewne ulokowane były na północno – zachodnim podzamczu. Zachodni narożnik podzamcza wzmacniała czworoboczna baszta.
Na przełomie XV i XVI wieku dawną komandorię otoczono nowym obwodem grubych na 2 metry murów obronnych, w które po stronie południowo – zachodniej włączono czworoboczny masywny budynek o wymiarach 17 x 18 metrów. Pełnił on funkcje mieszkalne oraz obronne, posiadając w przyziemiu otwory strzeleckie skierowane w każdą stronę. Te skierowane na zewnątrz posiadały otwory z poziomymi nadprożami, rozdzielone przez solidne, trójkątne w przekroju kamienie, zapewniające dwie szczeliny strzeleckie. Prawie wszystkie nisze (poza południową) zawierały poprzeczne belki do mocowania broni palnej. Dolna kondygnacja obronna dostępna była jedynie z poziomu górnego piętra. Do narożnika budynku przylegała cylindryczna wieżyczka, zapewne mieszcząca klatkę schodową prowadzącą na chodnik obronny w koronie muru i do wnętrza budynku.
W trakcie rozbudowy późnogotyckiej przebudowie uległy również pomieszczenia głównego budynku komandorii. W przyziemiu skrajne, kwadratowe sale przykryto krzyżowymi sklepieniami podpartymi na środkowych kolumnach. Centralne, prostokątne pomieszczenie zostało wówczas podzielone ścianą działową na dwie sale, z których w południowej dodatkowo wydzielono jeszcze jedną małą izdebkę. Górne pomieszczenia budynku zwieńczono późnogotyckim sklepieniem kryształowym. Dodatkowo na północnym dziedzińcu dobudowano budynek przy północnej części nawy kościoła. W jego przyziemiu znajdowała się jedna duża sala ze sklepieniem opartym na środkowym filarze, zaś we wschodniej ścianie umieszczone były dwa kluczowe otwory strzeleckie. Po północno – wschodniej stronie znajdowała się starsza, wspomniana już czworoboczna wieża. W czasie późnogotyckich prac zabudowie uległ również południowy dziedzińczyk po wschodniej stronie dawnego budynku komandorii. Ze skrzydłem północnym został on połączony podsklepionym pomieszczeniem umieszczonym na dole wieży kościoła św. Katarzyny, w którą wstawiono spiralną klatkę schodową.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zewnątrz swój pierwotny wygląd zachowało praktycznie tylko gotyckie prezbiterium kościoła św. Katarzyny. W 2000 roku zakończono jego gruntowny remont po którym został otwarty dla publiczności. Odbywają się w nim wystawy i koncerty, można zobaczyć ekspozycje muzealne. Wielokrotnie niszczona i odbudowywana komandoria utraciła pierwotne cechy stylistyczne, choć wewnątrz jej mury kryją część oryginalnego założenia. Przetrwało także kilka pierwotnych, niewielkich prostokątnych okienek w przyziemiu i jedno duże ostrołukowe okno na piętrze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Pachner J., Komenda řádu německých rytířů v Chomutově před 16. březnem 1421, „Památky, příroda, život”, 52/2020.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Sýkora M., The transformation of the town Chomutov, its command post, fortifications and castle in the Middle Ages and the early modern period, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”, nr 7, Rzeszów 2012.