Historia
Wzgórze zamkowe nad rzeką Ohrzą było zamieszkane już w IX wieku, kiedy to znajdowała się tu słowiańska osada, zamieszkiwana także przez niemieckich i żydowskich osadników. Wiódł tędy szlak z centralnych Niemiec przez Doupovské Góry do Pragi oraz z Chebu do terenów nad dolną Łabą i przez Ratyzbonę oraz Salzburg, a następnie przez Alpy do Włoch. Na początku IX wieku Cheb (niemiecki Eger) został włączony do margrabstwa wschodniofrankońskiego, należącego wpierw do Babenbergów, a od IX wieku do margrabiów Vohrburga. Pierwsza pisemna wzmianka o Chebie pojawiła się w 1061 roku w liście króla, a późniejszego cesarza Henryka IV, nadającego niejakiemu Otnantovi pobliskie lasy. Wskazuje to na prowadzoną już wówczas niemiecką kolonizację, która została ukończona w drugiej połowie XII lub w XIII wieku. W pierwszej połowie XII wieku murowany zamek zbudował tu Děpolt II z Vohburga. Od tego momentu w źródłach zaczynają pojawiać się szlacheckie imiona z przymiotnikiem „de Egere”.
W 1149 roku dzięki małżeństwu Adelheidy z Vohburga z cesarzem Fryderykiem I, Cheb wszedł w posiadanie szwabskiej dynastii Hohenstaufów i pozostał w rękach cesarzy aż do początku XIII wieku. Fryderyk Barbarossa znacząco rozbudował warownię wznosząc tak zwaną Czarną Wieżę, cesarskie palatium i wspaniałą kaplicę zamkową. Dwie pierwsze budowle wzniesiono już około 1179 roku, kaplica natomiast prawdopodobnie została ukończona w pierwszych latach XIII wieku, ponieważ dopiero w 1213 roku niemiecki król i cesarz rzymski Fryderyk II wydał „in capella in castro Egere” Złotą Bullę z Chebu. W 1215 roku zamek stał się siedzibą burgrabiów, bezpośrednich przedstawicieli władców w szybko rozwijającym się mieście.
W 1265 roku Cheb został po raz pierwszy przyłączony do Czech przez króla Przemysła Ottokara II w trakcie jego wojny z bawarskim księciem Henrykiem. Co prawda w 1276 utracił go na rzecz cesarza Rudolfa I Habsburga, lecz gdy ten w 1285 roku wydał swą córkę Gutę za króla czeskiego Wacława II, dał jej Cheb w prezencie ślubnym. W 1295 roku przeprowadzono gruntowne remonty zamku, który najwyraźniej był bardzo zniszczony. W 1304 roku Albrecht I austriacki zajął warownię i miasto w trakcie walk z Wacławem II, jednak parę lat później w wyniku nieudanego oblężenia Kutnej Hory, został zmuszony do szybkiego odwrotu i porzucenia Chebu. Odzyskał je Albrecht dopiero w trakcie zamieszania po śmierci Wacława III w 1306 roku. Ostatecznie miasto i zamek zostało przyłączone do Królestwa Czeskiego w 1322 roku, kiedy to Ludwik Bawarski oddał Cheb w zastaw Janowi Luksemburskiemu. Z wykupieniem tego zastawu Jan nigdy się nie liczył i nadał Chebowi przywileje zrównujące go z innymi czeskimi miastami królewskimi. W związku z tymi wydarzeniami zwiększyło się znaczenie miasta, lecz spadło znaczenie zamku. Świadectwem tego było zwycięstwo mieszczan w konflikcie z burgrabią zamkowym Zdimirem w 1394 roku, w wyniku którego usunięto most łączący zamek z drugim brzegiem rzeki, gdzie stał zamek Wacława.
Po 1440 roku na zamku przeprowadzono ostatnie większe średniowieczne przekształcenia, będące zapewne następstwem wielkiego pożaru jaki dotknął miasto i częściowo warownię. Rozbudowano dawne palatium o dodatkowe piętro, a na zewnątrz poprowadzono nową linię obwarowań będącą jednak miejskimi murami obronnymi, a nie elementem fortyfikacji zamku.
Cheb ucierpiał w trakcie wojen husyckich, a później w trakcie szwedzkiej inwazji z okresu wojny trzydziestoletniej. W 1634 roku zginął w nim Albrecht von Wallenstein, jeden z ważniejszych wodzów i polityków tego okresu, podejrzewany przez cesarza o zdradę. Pomimo zniszczeń z tego okresu zamek stał się ruiną dopiero w 1742 roku, gdy Cheb został zdobyty przez francuską armię Maurycego Saskiego, walczącego u boku króla pruskiego Fryderyka II przeciw Marii Teresie. Zamek został wówczas zbombardowany i spalony, a pałac romański został zdewastowany. Jeszcze w 1843 roku częściowo służył władzom cywilnym i wojskowym, lecz całkowicie został opuszczony w drugiej połowie XIX wieku.
Architektura
Słowiański gród, a następnie zamek został wzniesiony w zakolu rzeki Ochrzy na podwyższeniu terenu które od strony północnej i zachodniej kończyło się stromymi skalnymi skarpami. Pozostałe dwie strony zabezpieczono przekopami. Najstarsze murowane obwarowania z pierwszej połowy XII wieku składały się z muru obronnego o 2 metrach grubości u podstawy, zamykającego wewnętrzny, czworoboczny dziedziniec o kształcie zbliżonym do trapezu. W narożniku północnym i południowo – wschodnim usytuowano cylindryczne wieże, które nie były bezpośrednio włączone w obwód murów obronnych. Północna mierzyła 8,5 metra średnicy i broniła bezpośredniego dostępu do zamku strzegąc bramy głównej. Wieża południowa była nieco większa, miała średnicę 10,5 metra. Przy najbezpieczniejszych kurtynach zachodniej i północnej wzniesiono mieszkalne i gospodarcze zabudowania, natomiast na wschodnim podgrodziu prawdopodobnie funkcjonowała kaplica wraz z cmentarzem.
Przebudowa Fryderyk Barbarossy z drugiej połowy XII wieku doprowadziła do znacznego powiększenia zamku o część wschodnią, użytkowaną do tamtego czasu przez kaplicę i cmentarz. Początkowo północna wieża i wschodnia kurtyna nie została rozebrana, a służyła jako wewnętrzna ściana poprzeczna. Wyburzono jedynie wieżę południową, na miejscu której wzniesiono czworoboczną wieżę o wymiarach 9,2 x 8,9 metrów i grubości ścian w przyziemiu aż 3,5 metra. Powstała ona z lokalnego czarnego bazaltu, co dało jej nazwę Czarnej Wieży. Była ona nieco mniejsza od podobnych konstrukcji z tego okresu np. w Gelnhausen lub Wildenberg. Jej zwieńczenie stanowił krenelaż i być może ostrosłupowy dach. Ciasne wnętrze zostało podzielone drewnianymi stropami, oświetlone jedynie wąskimi otworami i połączone za pomocą drabin. Jedyny dostęp do wieży znajdował się na wysokości 6,7 metra po północnej stronie dziedzińca, z półokrągłym portalem prowadzącym bezpośrednio do ganku muru obronnego. Wieża flankowała główną bramę do zamku, która po przebudowie została umieszczona w kurtynie południowej. Usytuowano ją pod takim kątem, że jeden z jej narożników zwrócony był w stronę drogi dojazdowej, zwiększając odporność na ewentualny ostrzał.
Po stronie północnej, na przeciwko Czarnej Wieży wzniesiono czworoboczny pałac – palatium. Jego ściana zachodnia była ukośna, w celu dopasowania jej do starszej zabudowy, stojącej przy kurtynie opadającej lekko na południe z powodu kształtu skarpy wzgórza. Budynek posiadał dwie kondygnacje z czego przyziemie podzielono poprzeczną ścianą na dwie mniejsze części: zachodnią i wschodnią. Ta dolna kondygnacja zagłębiona była poniżej poziomu dziedzińca i zwieńczona drewnianym stropem, podtrzymywanym przez ceglane filary i kamienne wsporniki w ścianach. Oświetlenie zapewniało od północy około sześciu wąskich okien. Górne piętro powtarzało układ przyziemia z poprzeczną ściana dzielącą pałac na dwie części, jednak tu część zachodnia podzielona była na szereg mniejszych komnat. Dwie z nich po stronie północno – zachodniej, były prostokątne, ogrzewane kominkami i miały dostęp do drewnianych wykuszy ustępowych, nadwieszanych nad rzeką. Na południowej stronie znajdował się szeroki korytarz z wyjściem na dziedziniec. Większą wschodnią część pałacu zajmowała na całej szerokości duża sala cesarska z płaskim, belkowanym sufitem, spoczywającym na drewnianych słupach. Jej oświetlenie zapewniały trzy duże, 5 metrowej szerokości, pięciodzielne okna romańskie. Pojedyncze, mniejsze okno przedzielone jednym filarkiem umieszczono w ścianie wschodniej. Niezachowana do dziś ściana południowa mieściła główny portal wejściowy i przejście do pobliskiej kaplicy.
W tym samym czasie co Czarna Wieża i palatium, powstała także wspaniała kaplica, umieszczona około 3 metry na południe od pałacu. Podzielona była na dwie kondygnacje oraz część wschodnią i zachodnią. Kwadratowa w planie część zachodnia posiadała pośrodku prezbiterium, otoczone od południa i północy przez nawy. Zarówno przyziemie jak i piętro podtrzymywały po cztery filary, dźwigające w dolnej kondygnacji sklepienia krzyżowe bez żeber, a w górnej krzyżowo – żebrowe. Co ciekawe środkowe pole w przyziemiu nie zostało zabudowane sklepieniem, co umożliwiało wzrokowy kontakt z piętrem. Dolny poziom był niższy, jego kolumny masywniejsze, a całość dość ciemna, w odróżnieniu od przestronniejszego piętra, które posiadało wyższe i smuklejsze kolumny. Jak widać w budowie piętra odnaleźć już można pierwsze elementy nadchodzącego gotyku. W części wschodniej umieszczono spiralną klatkę schodową i po trzy pomieszczenia na każdym piętrze. Wschodnie boczne komory zwieńczono sklepieniami kolebkowymi. Na dole prawdopodobnie znajdowała się zakrystia, ogrzewana kominkiem góra być może służyła za dom kapelana. W przeciwieństwie do starszych dwupoziomowych kaplic (np. Goslar, Schwarzrheindorf, Landsberk w pobliżu Halle, kaplica zamkowa w Norymberdze) po raz pierwszy osiągnięto jednolity kształt kaplicy bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, apsydy czy klatki schodowej. Zagadką są kamienne wsporniki, wystające z murów w południowej, zachodniej i części północnej elewacji. Znajdują się one około 80 cm poniżej poziomu pierwszego piętra kaplicy i jej zachodniego portalu. Prawdopodobnie biegł tędy drewniany ganek, który połączono z pałacem po stronie północnej i z portalem w zachodniej ścianie kaplicy, nie wiadomo jednak po co przedłużono go na ścianę południową.
Późnośredniowieczne przekształcenia zamku z drugiej połowy XV wieku (zapewne po pożarze z 1472 roku) doprowadziły do podwyższenia pałacu o dodatkowe piętro o konstrukcji drewniano – szachulcowej. Podobną nadbudowę uzyskało północne skrzydło w zachodniej części zamku oraz Czarna Wieża zaopatrzona w drewniany ganek na najwyższej kondygnacji. Od strony północnej i zachodniej, wzdłuż zboczy wzgórza poprowadzono dodatkowy obwód obronny, będący częścią miejskich murów obronnych. Wzmocniony on został w pobliżu zamku o trzy baszty (w tym Młyńską i Skalną). Niedługo później tuż przy rzece poprowadzono zewnętrzny, niższy pas muru obronnego.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych jedynie częściowo, lecz elementy które przetrwały stanowią jedne z najcenniejszych wczesnośredniowiecznych zabytków na terenie Czech. Mowa tu zwłaszcza o zamkowej kaplicy i Czarnej Wieży oraz niestety zrujnowanym palatium. Pozostałe fragmenty są albo widoczne na poziomie fundamentów (skrzydło północno – zachodnie), albo wcale (budynki przy kurtynie zachodniej), albo zostały przekształcone w okresie nowożytnym (mury obronne). W pobliżu obwarowań zamku zachowały się dwie baszty będące częścią fortyfikacji miejskich – Baszta Młyńska i baszta czworoboczna. Zamek jest udostępniony do zwiedzania od stycznia do grudnia w godzinach 10.00-15.00 oraz do 17.00 i 18.00 w środku sezonu turystycznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.