Historia
Wzgórze zamkowe nad rzeką Ohrzą było zamieszkane już w IX wieku, kiedy to rozwinęła się na nim słowiańska osada, zamieszkiwana także przez niemieckich i żydowskich osadników. Wiódł tamtędy szlak z centralnych Niemiec przez Doupovské Góry do Pragi oraz do terenów nad dolną Łabą i przez Ratyzbonę oraz Salzburg, a następnie przez Alpy do Włoch. Na początku IX wieku region Chebu (niem. Eger) został włączony do margrabstwa wschodniofrankońskiego, należącego wpierw do Babenbergów, a od IX wieku do margrabiów Vohrburga. Pierwsza pisemna wzmianka o Chebie pojawiła się w 1061 roku w liście króla, a późniejszego cesarza Henryka IV, nadającego swemu ministeriałowi Otnantowi majątki w pobliżu szlaku wiodącego „de Egere”, choć mogło to oznaczać zarówno osadę jak i rzekę. Murowany zamek ufundował w Chebie w pierwszej połowie XII wieku jeden z przedstawicieli rodu Diepoldinger-Rapotonen, Dypold II z Vohburga. Od tego momentu w źródłach zaczęły się pojawiać szlacheckie imiona z przymiotnikiem „de Egere”, co wskazywałoby na prowadzenie niemieckiej kolonizacji, która została ukończona w ostatnich latach XII wieku.
W 1149 roku dzięki małżeństwu córki Dypolda, Adelheidy z Vohburga z cesarzem Fryderykiem I, Cheb wszedł w posiadanie szwabskiej dynastii Hohenstaufów. Choć związek został niedługo później anulowany ze względu na niepłodność, zamek pozostał w rękach cesarzy aż do początku XIII wieku. Fryderyk Barbarossa znacząco rozbudował warownię, wznosząc tak zwaną Czarną Wieżę, cesarskie palatium i wspaniałą kaplicę zamkową. Dwie pierwsze budowle wzniesiono już około 1179 roku, kaplica natomiast prawdopodobnie została ukończona w pierwszych latach XIII wieku, ponieważ dopiero w 1213 roku niemiecki król i cesarz rzymski Fryderyk II wydał „in capella in castro Egere” Złotą Bullę z Chebu, wielki przywilej dla Kościoła katolickiego.
W 1215 roku zamek stał się siedzibą sędziów ziemskich („iudex provincialis”), bezpośrednich przedstawicieli władców w szybko rozwijającym się sąsiednim mieście. Ich kompetencje nie ograniczały się jedynie do sądownictwa, gdyż oprócz przewodniczenia sądowi ziemskiemu zarządzali oni ziemią i majątkami należącymi do zamku chebskiego. Zastępowali władcę jako najwyższego pana lennego, wybierali świadczenia królewskie i ochraniali kościoły oraz klasztory. W związku z tym, że w odróżnieniu od innych ziem w regionie Chebska nie funkcjonował wówczas typowy urząd burgrabiego, sędzia ziemski był również zwierzchnikiem wojskowym. Stał na czele pozostałych urzędników chebskich, których jednak nominował sam władca. Należeli do nich wójt (rychtarz) miasta Chebu, zarządca lasów Rzeszy w regionie i mincerz. Pierwszym odnotowanym sędzią ziemskim Chebu był Henryk z Liebensteinu, członek bogatego rodu ministeriałów chebskich.
W 1265 roku Cheb został po raz pierwszy przyłączony do Czech przez króla Przemysła Ottokara II, w trakcie jego wojny z bawarskim księciem Henrykiem. Przemysł zapewne uważał Cheb za prawowity spadek po swej matce, dlatego rok później nadał mieszczanom chebskim przywilej zwalniający ich z cła na ziemiach czeskich. Co prawda w 1275 utracił zamek i miasto na rzecz cesarza Rudolfa I Habsburga, lecz gdy ten w 1285 roku wydał swą córkę Gutę za króla czeskiego Wacława II, dał jej Cheb w prezencie ślubnym. Przynależność ziemi chebskiej do czeskiej monarchii potwierdził w 1292 roku rzymski król Adolf z Nassau. W 1295 roku przeprowadzono gruntowne remonty zamku, który najwyraźniej był bardzo zniszczony. W 1304 roku Albrecht I austriacki zajął warownię i miasto w trakcie walk z Wacławem II, jednak parę lat później w wyniku nieudanego oblężenia Kutnej Hory, został zmuszony do szybkiego odwrotu i porzucenia nabytków. Odzyskał je dopiero w trakcie krótkich rządów Wacława III, który w 1305 roku zrzekł się roszczeń do Chebu. Ostatecznie miasto i zamek zostało przyłączone do Królestwa Czeskiego w 1322 roku, kiedy to Ludwik Bawarski oddał Cheb w zastaw Janowi Luksemburskiemu. Z wykupieniem tego zastawu Jan nigdy się nie liczył i nadał Chebowi przywileje zrównujące go z innymi czeskimi miastami królewskimi. W związku z tymi wydarzeniami zwiększyło się znaczenie miasta, lecz spadło znaczenie zamku. Świadectwem tego było zwycięstwo mieszczan w konflikcie z burgrabią zamkowym Zdimirem w 1394 roku, w wyniku którego usunięto most łączący zamek z drugim brzegiem rzeki, gdzie stał zamek Wacława.
Po 1440 roku na zamku przeprowadzono ostatnie większe średniowieczne przekształcenia, będące zapewne następstwem wielkiego pożaru jaki dotknął miasto i częściowo warownię. Rozbudowano dawne palatium o dodatkowe piętro, a od strony rzeki po stronie zewnętrznej poprowadzono nową linię obwarowań, będącą jednak murami obronnymi miasta, a nie elementem fortyfikacji zamku. Dzięki zewnętrznemu murowi z wyjątkowo wysokimi basztami mieszczanie mogli kontrolować sytuację na zamku, dbając o niezależność gminy od władzy feudalnej.
Cheb ucierpiał w trakcie wojen husyckich. Ponowne zniszczenia odniósł w trakcie szwedzkiej inwazji z okresu wojny trzydziestoletniej. W 1634 roku zginął w nim Albrecht von Wallenstein, jeden z ważniejszych wodzów i polityków pierwszej połowy XVII wieku, podejrzewany przez cesarza o zdradę. Pomimo zniszczeń z tego okresu zamek stał się ruiną dopiero w 1742 roku, gdy Cheb został zdobyty przez francuską armię Maurycego Saskiego, walczącego u boku króla pruskiego Fryderyka II przeciw Marii Teresie. Zamek został wówczas zbombardowany i spalony, a pałac romański został zdewastowany. Jeszcze w 1843 roku częściowo służył władzom cywilnym i wojskowym, lecz całkowicie został opuszczony w drugiej połowie XIX wieku.
Architektura
Słowiański gród, a następnie zamek został wzniesiony w zakolu rzeki Ochrzy, na wywyższeniu terenu, które od strony północnej i zachodniej kończyło się stromymi, skalnymi skarpami. Pozostałe dwie strony zabezpieczono fosą. Najstarsze murowane obwarowania z pierwszej połowy XII wieku składały się z masywnego muru obronnego o 2,1 metrach grubości u podstawy, zamykającego wewnętrzny, czworoboczny dziedziniec o kształcie zbliżonym do trapezu. W narożniku północnym i południowo – wschodnim usytuowano wieże, które nie były bezpośrednio włączone w obwód muru obronnego, lecz stały w bliskiej od niego odległości. Północna mierzyła 8,5 metra średnicy, była cylindryczna i broniła bezpośredniego dostępu do zamku strzegąc bramy głównej. Wieża południowa była nieco masywniejsza, w planie cylindryczna lub wieloboczna, miała większą średnicę długości 10,5 metra. Przy najbezpieczniejszych kurtynach zachodniej i północnej wzniesiono mieszkalne i gospodarcze zabudowania, natomiast na wschodnim podgrodziu prawdopodobnie funkcjonowała prostokątna w planie kaplica wraz z cmentarzem.
Przebudowa Fryderyk Barbarossy z drugiej połowy XII wieku doprowadziła do znacznego powiększenia zamku o część wschodnią, użytkowaną do tamtego czasu przez kaplicę i cmentarz. Początkowo północna wieża nie została rozebrana, podobnie jak wschodnia kurtyna, która służyła jako wewnętrzna ściana poprzeczna. Wyburzono jedynie wieżę południową, na miejscu której wzniesiono czworoboczną wieżę o wymiarach 9,2 x 8,9 metrów, wysokości około 18,5 metrów i grubości ścian w przyziemiu wynoszącej aż 3,1 metra. Powstała ona z lokalnego, boniowanego na zewnętrznych elewacjach, czarnego bazaltu, co dało jej nazwę Czarnej Wieży. Była nieco mniejsza od podobnych konstrukcji z tego okresu np. w Gelnhausen lub Wildenberg. Jej zwieńczenie stanowił krenelaż i być może ostrosłupowy dach, w okresie późnego gotyku udekorowany czterema wieżyczkami. Ciasne wnętrze zostało podzielone drewnianymi stropami, które połączono za pomocą drabin. Oświetlenie zapewniały otwory szczelinowe, rozglifione do wnętrza i osadzone w półkolistych wnękach. Jedyny dostęp do wieży znajdował się na wysokości 6,7 metra po północnej stronie dziedzińca, z półokrągłym portalem prowadzącym bezpośrednio do ganku muru obronnego. Drzwi w portalu można było blokować ryglem osadzanym do otworu w murze. Wieża flankowała główną bramę do zamku, która po przebudowie została umieszczona w kurtynie południowej. Usytuowano ją pod takim kątem, że jeden z jej narożników zwrócony był w stronę drogi dojazdowej, zwiększając odporność na ewentualny ostrzał.
Po stronie północnej, naprzeciwko Czarnej Wieży wzniesiono czworoboczny budynek pałacowy – palatium. Jego ściana zachodnia była w planie ukośna, w celu dopasowania do starszej zabudowy, stojącej przy kurtynie przesuniętej lekko na południe z powodu kształtu skarpy wzgórza. Długa północna elewacja palatium oraz krótka wschodnia stanowiły część obwodu obronnego zamku, ale ze względu na usytuowanie budynku przy nadrzecznych skalistych skarpach, obronności całego założenia nie uległa znacznemu osłabieniu. Wejście do palatium znajdowało się po stronie południowej, gdzie zwrócone było w stronę dziedzińca i poprzedzone murowanym prostokątnym przedsionkiem. Od zachodu palatium sąsiadowało z mniejszą zabudową o prawdopodobnie gospodarczym charakterze, powiększoną i przebudowaną w okresie późnego gotyku.
Wnętrze palatium posiadało dwie kondygnacje, z czego przyziemie podzielono poprzeczną ścianą na dwie mniejsze części: zachodnią i wschodnią. Ta dolna kondygnacja była częściowo zagłębiona poniżej poziomu dziedzińca i zwieńczona drewnianym stropem, podtrzymywanym przez ceglane filary i kamienne wsporniki w ścianach. Oświetlenie zapewniało od północy około sześciu wąskich otworów. Piętro, lekko wywyższone ponad poziom dziedzińca, powtarzało układ przyziemia z poprzeczną ściana dzielącą pałac na dwie części, jednak część zachodnia podzielona była lekkimi przegrodami na szereg trzech mniejszych komnat mieszkalnych, połączonych od południa szerokim korytarzem z wyjściem na dziedziniec i dwoma dwudzielnymi oknami. Dwie z komnat były większe, prostokątne, ogrzewane kominkami i z dostępem do drewnianych wykuszy ustępowych, nadwieszanych nad rzeką. Oświetlające je dwudzielne okna można było zamykać osadzanymi od zewnątrz okiennicami. Ponadto każde pomieszczenie mieszkalne miało wyżej przebite okrągłe otwory wentylacyjne z obustronnymi rozglifieniami. Najmniejsza komnata zachodnia zamiast okna dwudzielnego, doświetlana była wąskim otworem szczelinowym. Większą wschodnią część pałacu o wymiarach 26 x 10,8 metrów, zajmowała na całej szerokości piętra duża sala cesarska z płaskim, belkowanym sufitem, spoczywającym na drewnianych słupach. Jej oświetlenie zapewniały trzy duże, 5 metrowej szerokości, pięciodzielne okna romańskie. Pojedyncze, mniejsze okno przedzielone jednym filarkiem umieszczono w ścianie wschodniej. Wszystkie okna od strony wewnętrznej znajdowały się we wnękach o odcinkowych zamknięciach. Głowice filarów pokrywały płaskorzeźbione motywy roślinne, za wyjątkiem głowicy wschodniego okna, na której umieszczono głowę potwora. Ściana południowa mieściła główny, półkolisty portal wejściowy i przejście do pobliskiej kaplicy.
W czwartej ćwierci XII wieku zbudowana została okazała kaplica pod wezwaniem św. Erharda i Urszuli lub św. Marcina, umieszczona około 3 metry na południe od pałacu, z którym była połączona drewnianym gankiem. Wzniesiona na planie prostokąta, od strony zewnętrznej ujęta została lizenami, cokołom z profilowanym gzymsem i łukowym gzymsem koronującym. Z murów południowej, zachodniej i części północnej elewacji wysunięto kamienne wsporniki, znajdujące się około 80 cm poniżej poziomu pierwszego piętra kaplicy i jej zachodniego portalu. Prawdopodobnie biegł tamtędy drewniany ganek, który połączono z pałacem po stronie północnej i z portalem w zachodniej ścianie kaplicy, nie wiadomo jednak po co przedłużono go na ścianę południową. W przeciwieństwie do starszych dwupoziomowych kaplic (np. Goslar, Schwarzrheindorf, Landsberk w pobliżu Halle, kaplica zamkowa w Norymberdze) w Chebie po raz pierwszy osiągnięto jednolity kształt kaplicy bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, apsydy czy klatki schodowej.
Wnętrze kaplicy podzielono na dwie kondygnacje oraz część wschodnią i zachodnią, nadając całości wyjątkowo wyrafinowany układ. Kwadratowa w planie część zachodnia mieściła nawy. Zarówno przyziemie jak i piętro podtrzymywały po cztery filary, dźwigające w dolnej kondygnacji sklepienia krzyżowe bez żeber, a w górnej krzyżowo – żebrowe. Co ciekawe środkowe przęsło w przyziemiu nie zostało zabudowane sklepieniem, co umożliwiało wzrokowy kontakt z piętrem. Dolny poziom był niższy, jego kolumny masywniejsze, a całość dość ciemna, w odróżnieniu od przestronniejszego, lepiej oświetlonego piętra, które posiadało wyższe i smuklejsze kolumny. W budowie piętra zastosowano więc już pierwsze elementy nadchodzącego gotyku. Co ważne, wyraźny kontrast pomiędzy kondygnacjami nie był spowodowany chronologią budowy, odstępstwem czasowym, ani zmianą planów, lecz był od początku zamierzonym efektem przybyłych z Alzacji mistrzów budowlanych, którzy znali ówczesne prądy architektury francuskiej i północnowłoskiej. W części wschodniej kaplicy umieszczono wąską spiralną klatkę schodową i po trzy pomieszczenia na każdym piętrze, z których środkowe w przyziemiu pełniło rolę prezbiterium, a boczne zapewne były zakrystiami. Wąskie i podłużne boczne komory zwieńczono sklepieniami kolebkowymi, kwadratowe w planie prezbiterium sklepieniem krzyżowym. Na górze znajdowało się ogrzewane kominkiem pomieszczenie, być może służące za dom kapelana.
Późnośredniowieczne przekształcenia zamku z drugiej połowy XV wieku (zapewne po pożarze z 1472 roku) doprowadziły do podwyższenia pałacu o dodatkowe piętro o konstrukcji drewniano – szachulcowej. Podobną nadbudowę uzyskało północne skrzydło w zachodniej części zamku oraz Czarna Wieża zaopatrzona w drewniany ganek na najwyższej kondygnacji. Od strony północnej i zachodniej, wzdłuż zboczy wzgórza poprowadzono dodatkowy obwód obronny, będący częścią miejskich murów obronnych. Wzmocniony on został w pobliżu zamku o trzy baszty (w tym Młyńską i Skalną). Niedługo później tuż przy rzece poprowadzono zewnętrzny, niższy pas muru obronnego.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych jedynie częściowo, lecz elementy które przetrwały stanowią jedne z najcenniejszych wczesnośredniowiecznych zabytków na terenie Czech. Mowa tu zwłaszcza o zamkowej kaplicy i Czarnej Wieży oraz niestety zrujnowanym palatium. Pozostałe fragmenty są albo widoczne na poziomie fundamentów (skrzydło północno – zachodnie), albo wcale (budynki przy kurtynie zachodniej), albo zostały przekształcone w okresie nowożytnym (mury obronne). W pobliżu obwarowań zamku zachowały się dwie baszty będące częścią fortyfikacji miejskich – Baszta Młyńska i baszta czworoboczna. Zamek jest udostępniony do zwiedzania od stycznia do grudnia w godzinach 10.00-15.00 oraz do 17.00 i 18.00 w środku sezonu turystycznego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Knoll V., Hohenstaufowie i ich władza w regionie Chebska, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 6/2013.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.