Historia
Dokładna data przybycia franciszkanów do Chebu nie jest znana, klasztor musiał być jednak założony przed 1247 rokiem, gdyż wtedy w źródłach pisanych po raz pierwszy pojawił się gwardian minorytów chebskich, brat Eberhard. Dziewięć lat później w bezpośrednio wzmiankowanym chebskim klasztorze przebywać miał biskup ratyzboński Albrecht. Wiadomo natomiast, iż konwent ufundowany została przez Honigara Schmidla z Seebergu i Hechta z Podhradu. Jego pierwotna, drewniana zabudowa została całkowicie zniszczona w wielkim pożarze miasta w 1270 roku, w trakcie którego zginąć miało między innymi czterech franciszkańskich zakonników. Częściowo ocaleć mógł kościół klasztorny, od początku wznoszony z kamienia. Odbudowany, lecz jeszcze nie ukończony (najpewniej wzniesiono wówczas jedynie prezbiterium), został on konsekrowany przez biskupa ratyzbońskiego Henryka dopiero po piętnastu latach, pod wezwaniem Zwiastowania NMP. Jeszcze w tym samym roku odbył się w nim ślub czeskiego króla Wacława II z córką Rudolfa Habsburga, Gutą.
W XIV wieku klasztor był rozbudowywany, wzniesiono wówczas między innymi oratorium dla klarysek, które współkorzystały z klasztornego kościoła. Najstarsza południowa część krużganka powstała około 1310 roku, łącznie ze zbudowanym wówczas skrzydłem wschodnim. Najmłodsze skrzydło północne powstało zapewne około 1330 roku. Zakończenie wznoszenia kościoła (korpus nawowy) datować można na około 1306 rok, kiedy to Albrecht I Habsburg zezwolił klaryskom i minorytom wykorzystywać do prac budowlanych drewno z okolicznych lasów. Ostatnim średniowiecznym elementem świątyni była smukła wieża dostawiona około 1330 roku.
W XV wieku konwent franciszkański podupadł i wyraźnie się zmniejszył, a w 1456 roku klaryski przeniosły się do własnych zabudowań. Poprawę przyniosła dopiero bulla papieża Piusa II z 1463 roku reformująca chebskich minorytów. Potwierdzona rok później przez Pawła II, doprowadziła ona do zaostrzenia reguły i przywrócenia dyscypliny. Już jednak w XVI wieku konwent franciszkański przeszedł poważny kryzys z powodu rozprzestrzeniania się reformacji i przechodzenia zakonników na wiarę luterańską. W latach 1555-1593 pozostawał opuszczony i dopiero w 1603 roku został odbudowany na polecenie generała franciszkańskiego zakonu.
W XVII wieku, po klęsce powstania narodowego pod Białą Górą i będącej jej skutkiem ostrej rekatolizacji, rozpoczęto znaczące przekształcenia klasztoru, wpierw renesansowe związane z usuwaniem szkód po ostrzale miasta z 1647 roku, a następnie barokowe w latach 1707 – 1733. Między innymi nad krużgankami powstała wówczas nowa, dwukondygnacyjna nadbudowa, a zabudowania klauzury przebudowano. W 1733 roku klasztor zamieszkiwało aż 55 mnichów, należał więc chebski konwent do jednego z największych na ziemiach czeskich. W XIX wieku nastąpiła prawie całkowita wymiana wyposażenia ruchomego, zainstalowano w kościele nowe organy i umieszczono neogotycki ołtarz główny. W 1951 roku klasztor został zamknięty, a mnichów wydalono. Mimo to całe wnętrze kościoła pozostało nienaruszone, aż do wczesnych lat siedemdziesiątych. Dopiero w ciągu następnych piętnastu lat kościół i klasztor zostały zdewastowane, a historyczne meble w większości skradzione.
Architektura
Kościół klasztorny został wzniesiony jako trójnawowa budowla halowa z prezbiterium po stronie wschodniej o szerokości nawy głównej i trójbocznym zamknięciu. Była to jedna z pierwszych budowli halowych na terenie Czech, powstała zaraz po świątyniach w Teplá i Jihlavie, choć początkowo prawdopodobnie planowana jako bazylika. Wskazuje na to zachodni szczyt nawy głównej, podwyższany na późniejszym etapie prac budowlanych. Charakterystyczna była duża długość prezbiterium, odpowiadająca długości korpusu nawowego oraz fakt, iż nawa północna otrzymała węższą szerokość od nawy południowej. Nietypowe było także ścięcie południowo – zachodniego narożnika korpusu nawowego, wymuszone przebiegającymi w pobliżu obwarowaniami miejskimi. Całość kościoła wzmacniały rozstawione pomiędzy oknami zewnętrzne przypory.
Po stronie południowej, na styku nawy i prezbiterium umieszczono smukłą, czworoboczną wieżę, która nad drugim piętrem przeszła w ośmiobok. Jej przedostatnia kondygnacja przebita została małymi oknami ostrołucznymi, zaś najwyższa, ponad gzymsem kordonowym większymi oknami wypełnionymi dwudzielnymi maswerkami. Wieża ta została ukończona około 1330 roku, w okresie kiedy surowa reguła zakonu franciszkanów zakazująca budowy wyniosłych wież, uległa już rozluźnieniu. Do północnej nawy przystawiona została dwupiętrowa kaplica. Służyła ona jako oratorium dla zakonu klarysek, które osiedliły się w bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru franciszkańskiego i używały kaplicy, aż do budowy własnego kościoła w drugiej połowie XV wieku. Wnętrze kaplicy zwieńczono dwoma przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, rozdzielonymi masywną gurtą, pozwalającą datować kaplicę jeszcze na okres przed 1270 rokiem.
Wnętrze czteroprzęsłowego korpusu nawowego i trójprzęsłowego prezbiterium zostało zwieńczone sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, w wariancie sześciodzielnym ponad wschodnim zamknięciem prezbiterium. Tam też żebra opuszczono na wałki smukłych służek z kielichowatymi głowicami, opadającymi ku posadzce pomiędzy wysokimi, ostrołukowymi oknami zdobionymi trójdzielnymi maswerkami, w poprzek podokiennego gzymsu. We wschodnim zamknięciu służki opuszczono pojedynczo, przy reszcie przęseł wiązkami i nie do posadzki lecz do podwieszonych na ścianach konsol. Zmiana nachylenia żeber nad głowicami służek wskazuje, iż prezbiterium pierwotnie mogło mieć sklepienie zawieszone nieco niżej. Korpus nawowy oświetlały okna także ostrołukowe, lecz dwudzielne. Podział na nawy zapewniały krzyżowe w przekroju filary, podtrzymujące ostrołuczne arkady. Żebra sklepień osadzono na ich głowicach oraz przy ścianach na konsolach o różnorodnych kształtach (piramidalne, stożkowate, zdobione motywami roślinnymi).
Zabudowania klasztorne przystawiono do kościoła trochę nietypowo od strony północno – wschodniej, zapewne z powodu braku miejsca w ciasnym mieście, ograniczonym pobliskimi murami obronnymi. Składały się one z trzech głównych skrzydeł i jednego mniejszego, które otaczały wewnętrzny wirydarz na planie nieregularnego, trapezowatego czworoboku. Połączone były obiegającymi go gotyckimi krużgankami, zwieńczonymi sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzonym na przyściennych konsolach. Od strony wirydarza krużganek zamknięto ostrołukowymi arkadami wypełnionymi oknami z trójdzielnymi maswerkami o wzorach klasycznego gotyku. Przeciwne ściany krużganka w XV wieku pokryte zostały ściennymi polichromiami. Prezbiterium kościoła łączyła z krużgankiem dwuprzęsłowa zakrystia.
Stan obecny
Kościół wraz z zabudową klasztorną dotrwał do czasów współczesnych w całości, choć wymaga prac renowacyjnych po długim okresie zaniedbań. Bryła świątyni zachowała się w praktycznie niezmienionej formie od czasów średniowiecza, większe modyfikacje przeszły natomiast zabudowania klauzury. Pomimo tego można tam między innymi zobaczyć gotyckie krużganki ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i ostrołukowymi oknami wraz z umieszczonymi w nich maswerkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Udatný L., Příspěvek k poznání vývoje kostela Zvěstování Panny Marie při františkánském klášteře v Chebu, „Pruzkumy památek III”, 1/1996.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.