Historia
Pierwsza informacja o Šternberku pojawiła się już w 1241 roku, kiedy to pisał się z niego Zdeslav, syn Diviša z Divišova, pracheński kasztelan i od 1224 roku królewski marszałek. W połowie XIII wieku pełnił on służbę jako stolnik u margrabiego i księcia Austrii, a późniejszego króla czeskiego Przemysła II. Prawdopodobnie brał udział u jego boku w krwawej bitwie pod Ołomuńcem w 1253 roku z koczowniczymi kumanami. W nagrodę za zasługi otrzymał ziemie i zaszczyty, co pozwoliło mu wybudować zamek Šternberk położony na Morawach. Budowę Czeskiego Šternberku kontynuował syn Zdeslava, Jaroslav.
W drugiej połowie XV wieku właściciele Czeskiego Šternberka przyłączyli się do Unii Zielonogórskiej, związku katolickiej szlachty czeskiej, mającym na celu obalenie husyckiego króla Jerzego z Podiebradów. Z tego powodu w 1467 roku zamek został oblężony przez wojska królewskie, a następnie zdobyty i zniszczony. Skonfiskowany majątek został odebrany Zdeňkowi Konopišťskému ze Šternberka, jednemu z przywódców rebelii. Jeszcze w 1471 roku zamek opisywany był jako zburzony. Po śmierci Zdeňka w 1476 roku, jego prawowity dziedzic, Petr Holický ze Šternberka starał się odzyskać spadek siłą, ale w posiadanie zamku i dóbr wszedł dopiero w 1479 roku, kiedy członkowie Unii Zielonogórskiej wyprosili u władcy przebaczenie. Wkrótce potem rozpoczęto odbudowę i jednocześnie wzmacnianie obwarowań. Prace te ciągnęły się dość długo, gdyż trwały jeszcze w XVI wieku.
W kolejnych stuleciach zamek szczęśliwie omijały większe niebezpieczeństwa i zniszczenia. Ród Holickich wymarł po mieczu dopiero na początku XVIII wieku, wraz ze śmiercią Jana Václava. Zamek przechodził następnie przez ręce innych właścicieli, którzy dokonywali znacznych przekształceń pierwotnej budowli, ujednolicając jej formę i częściowo pozbawiając oryginalnych cech stylistycznych. W pierwszej połowie XIX wieku jednym z ważniejszych właścicieli był Kašpar, hrabia Šternberk. W 1820 roku założył on Muzeum Królestwa Czeskiego, a następnie uzyskał finansowanie i pozwolenie na magazyn muzealny. W 1841 roku zamek kupił Zdeněk ze Šternberka, którego rodzina posiadała go do 1949 roku. Wówczas po wywłaszczeniu zamek został przejęty przez państwo.
Architektura
Zamek został wzniesiony na długim, skalistym grzbiecie górskim, na północ od brodu na rzece. Stok wznosił się stromo po stronie południowej na szczyt zwany Vražda (Morderstwo), a po stronie wschodniej opadał gwałtownie w dolinę rzeki Sazavy. Nieco łagodniejsze było zbocze zachodnie opadające do doliny potoku, który wpadał pod zamkiem do rzeki i po którego stronie wiodła droga do zamku.
Zewnętrzna brama zamkowa znajdowała się po stronie północno – zachodniej i wiodła na przedzamcze o kształcie zbliżonym do trapezu. Górowała nad nim, usytuowana na wzniesieniu, cylindryczna wieża – stołp, zwrócona ostrogą (ostrzem) na zachód w kierunku drogi wjazdowej. Różnica wysokości pomiędzy poziomem przedzamcza a poziomem terenu na którym wzniesiono wieżę wynosiła aż 6 metrów. Tak więc wejście na zamek górny poprowadzone po stronie wschodniej, było dość strome, prawdopodobnie umieszczono tam jeszcze most zwodzony.
Zamek górny podzielony był na mały dziedzińczyk po stronie północnej i większy dziedziniec południowy, przy którym zgrupowana była zabudowa mieszkalna: dom wschodni i południowy. Południowy miał formę czworobocznej wieży mieszkalnej, zajmującej całą szerokość zamku. Wschodnia część obok wspomnianego czworobocznego domu posiadała kaplicę zamkową i dwa mniejsze pomieszczenia, wypełniające przestrzeń pomiędzy wieżą mieszkalną a kaplicą. Zachodnia część zamku górnego pozostawała niezabudowana aż do XV wieku. Tak ukształtowane założenie wytworzyło nietypową sytuację w której stołp był niżej usytuowany niż zabudowa mieszkalna, po stronie południowej. Zapewne z tego powodu wieża mieszkalna posiadała potężne mury, dochodzące aż do 5 metrów grubości.
Przebudowa z drugiej połowy XV wieku starała się wyeliminować słabości obwarowań starszego założenia. Poza obwodem murów zamku górnego, po stronie południowej wzniesiono drugą cylindryczną wieżę o średnicy 10 metrów i grubości ścian wynoszącej 3 metry (czasem jej początki datowane są na XIV wiek). Oddzielono ją głębokim i szerokim przekopem, ciągnącym się na południe, aż do pierwszej bramy zamkowej, umieszczonej jeszcze przed przedzamczem. Z czasem wieżę otoczono niewielkim obwodem murów, połączonym z wieżą drewnianym pomostem, a dalej z zamkiem górnym. Wieża nie posiadała otworów dla dział, liczono jedynie na obronę wertykalną z nadwieszanej drewnianej lub szachulcowej galerii na szczycie. Późnogotycka przebudowa doprowadziła również do wzmocnienia podzamcza dwoma niewielkimi, cylindrycznymi basztami narożnymi oraz zabezpieczenia rdzenia zamku górnego, otoczonego wówczas dodatkowo wąskim parchamem.
Kolejną wieżę, tym razem czworoboczną, wzniesiono po stronie północnej, być może już w XIV wieku. Usytuowano ją na dole stoku, skąd została połączona z przedzamczem pojedynczą linią muru. Wychodzący z wieży mostek zwodzony zapewniał komunikację z koroną owego muru, gdzie zapewne istniał kryty ganek zapewniający komunikację z główną częścią zamku.
O wiele bardziej rozbudowane fortyfikacje wzniesiono po stronie południowej, na szczycie wzgórza Vražda, którego stoki były szczególnie strome od wschodu i zachodu, natomiast nieco łagodniej opadały ku Šternberkowi. W odległości około 200 metrów od zamku usytuowano tam dużą wielokątną wieżę, która w planie otrzymała kształt zbliżony do trójkąta równoramiennego o długości przyprostokątnej około 11 metrów, z załamaniem czy też uskokiem muru od strony północnej, gdzie mieściła się spiralna klatka schodowa. Wieżę otoczono ciasno murem obronnym z otworami strzelczymi i drewnianym gankiem dla obrońców, z którego wiodło wejście bezpośrednio na pierwsze piętro wieży. Na początku XVI wieku obwód murów został nieznacznie powiększony po stronie południowej.
Wewnątrz wysokie przyziemie wieży dostępne było jedynie przez górny otwór osadzony w sklepieniu kopułowym i zapewne służyło wyłącznie za magazyn. Piętro zaopatrzono w pięć komór ze strzelnicami (choć tylko dwie z nich skierowane zostały w kierunku możliwego ataku z południa), umieszczonymi w ścianach o grubości 2 do 5,5 metrów, dostępnymi z centralnego, okrągłego pomieszczenia, przykrytego podobnie jak parter sklepieniem kopułowym. Najczęściej uważano, iż pierwsze piętro przeznaczone było dla cięższych dział, natomiast drugie piętro, wzniesione w konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, przeznaczono dla ręcznej broni palnej. Jednak praktyczne znaczenie strzelnic na pierwszym piętrze było dla obrony niewielkie, ponieważ komory strzeleckie były bardzo ciasne, sektory ostrzału nie tylko nie obejmowały takich części przedpola, które mogłyby potencjalnie być wykorzystane przez oblegających, ale także ich główną wadą było to, że nie zostały przystosowane do strzelania ukośnie w dół. W rezultacie wizualny kontakt strzelców z otoczeniem był całkowicie niewystarczający. Strzelcy pierwszego piętra zazwyczaj mogli obserwować miejsca, do których nie można było dotrzeć, takie jak przeciwległe zbocza lub prawy brzeg Sázavy, natomiast w bliższe miejsca, kluczowe z punktu obronności zamku, nie byli w stanie oddać strzału. Rozwiązaniem tak niekorzystnej sytuacji byłoby przyjęcie założenia, iż jednak szachulcowe drugie piętro dostosowane było do użycia cięższych taraśnic i hakownic, a obrys ganku miał formę symetryczną a nie dostosowaną do załamań murowanej części wieży. Dzięki temu z wystającego chodnika można by też lepiej bronić portal wejściowy wiodący z dziedzińca do klatki schodowej.
Późnogotycka przebudowa znacząco zmniejszyła niezabudowany obszar zarówno zamku górnego, jak i przedzamcza. W strefie wejściowej przy wieży z ostrogą, po zachodniej stronie powstał nowy dwupiętrowy budynek. Nowe skrzydło pojawiło się także po stronie wschodniej, praktycznie zajmując całą przestrzeń niewielkiego dziedzińca północnego. Również dziedziniec południowy został w większości zabudowany, jako iż dwie trzecie zachodniej strony zajął nowy pałac. Był to dwupiętrowy budynek mieszkalny z szeregiem mniejszych pomieszczeń w przyziemiu i na pierwszym piętrze, pogrupowanych tak, aby umożliwić dostęp do starszej wieży mieszkalnej po stronie południowej, do której bezpośrednie dojście z dziedzińca stało się wówczas niemożliwe. Na drugim piętrze nowego skrzydła umieszczono pojedynczą, dużą salę.
Stan obecny
Ceský Šternberk jest obecnie jednym z najlepiej zachowanych średniowiecznych zabytków na terenie Czech, choć jego zamek górny w wyniku nowożytnych przekształceń uległ niestety dość dużemu ujednoliceniu. Wieża z ostrogą została częściowo wchłonięta przez późniejsze mury, podobnie jak cylindryczna wieża południowa, zabudowana do wysokości piętra przez tarasy bastionów, a zewnętrzne elewacje wiele utraciły z powodu poprzebijania w nich dużych, prostokątnych, nowożytnych okien. Swój pierwotny wygląd zachowała natomiast czworoboczna wieża północna oraz wieża z ostrogą na wzgórzu Vražda. Ta ostatnia, pomimo zbyt daleko idących ingerencji z czasów XX-wiecznej renowacji, jest dziś jednym z najlepszych i najbardziej niezwykłych przykładów późnogotyckich fortyfikacji w Czechach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Varhaník J., K podobě věže jižní předsunuté bašty hradu Českého Šternberka [w:] Dějiny staveb. Sborník príspevku z konference Dejiny staveb 2019, red J.Anderle, Plzeň 2019.