Historia
Wysokie skarpy ponad brodem na rzece Wełtawa były atrakcyjnym miejscem do osiedlania już od czasów neolitu i wczesnej epoki brązu. Był to ważny strategicznie punkt obronny, usytuowany na szlaku łączącym region alpejski i dunajski z rdzeniem późniejszych ziem czeskich, przy którym urządzano siedziby mieszkalne także w okresie halsztackim i lateńskim. Średniowieczny zamek w Českým Krumlovie zbudowany został prawdopodobnie w połowie XIII wieku, przez możny ród Vítkovców. Jego nazwa pochodziła z niemieckiego słowa Crumbenowe, które oznaczało nierówny, poszarpany, podmokły teren. Po raz pierwszy Krumlov wspomniany został w poemacie „Der Frauendienst” styryjskiego rycerza Ulricha Lichtenstein z około 1240 roku. Sam zamek nie został w nim jednak wymieniony, a opisano jedynie turniej, odbywający się zapewne na niżej położonym, płaskim terenie. W 1253 roku Krumlov wspomniany został w przydomku rycerza Witigo (Vítkova) „de Crumbenove”, co wskazywałoby na już funkcjonującą budowlę.
W 1302 roku krumlowska gałąź rodu Vítkovców wymarła, na skutek czego zamek przejęli Rožmberkowie, przy czym w akcie darowizny Wacława II po raz pierwszy wspomniano o castrum w Krumlovie. W pierwszej połowie XIV wieku pod rządami Jindřicha von Rosenberg i Petra I von Rosenberg, początkowo niewielki zamek został powiększony i umocniony. Między innymi wzniesiono wówczas zamek górny, do którego przenieśli się Rožmberkowie, natomiast zamek dolny (Hrádek) właściciele oddali w użytkowanie burgrabiom. W pierwszej połowie XIV wieku, zbudowana została też na zamku kaplica pod wezwaniem św. Jerzego. Kaplica ta po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1334 roku, choć kapelan panów z Rožmberka wzmiankowany był już w 1329 roku. W 1357 roku poinformowano o obowiązku odprawiania „in capella dominorum meorum de Rosenberg sita in castro Crumpnaw” trzech mszy tygodniowo pod nieobecność właściciela.
W XIV wieku zamek pełnił ważną rolę administracyjno – gospodarczą, jako centrum dominium rodowego i punkt poboru opłat celnych. Spełniał oczywiście także funkcję obronną. Uważany był za bardzo bezpieczną siedzibę, bowiem w 1396 roku, w trakcie rewolty szlachty, na zamku uwięziony został król Wacław IV Luksemburski. Z racji dużej wagi, jaką przywiązywano do zamku, był on stale rozbudowywany, zwłaszcza w połowie XV wieku przez Oldřicha II von Rosenberg. Za jego czasów powstał tzw. drugi dziedziniec, otoczony trójskrzydłowym założeniem dostawionym do wcześniejszej zabudowy.
W okresie wojen husyckich Oldřich z Rožmberka początkowo odrzucił lojalność względem króla Zygmunta, wkrótce jednak zmienił stronę i stał się głównym wrogiem husyckich Taborytów. Walczył z nimi ze zmiennym szczęściem. W 1420 lub 1422 roku Jan Žižka próbował zdobyć zamek w Krumlovie, jednak bezskutecznie. Po śmierci Zygmunta Luksemburczyka w 1437 roku Oldřich sprzyjał austriackiemu Albrechtowi, a następnie jego synowi Władysławowi Pogrobowcowi. Pragnąc zdobyć jeszcze większy majątek i znaczenie, Oldřich sfałszował dokumenty o rzekomych darowiznach i przywilejach nadanych przez czeskich królów jego przodkom. O jego bezwzględności świadczyło podstępne zwabienie do Krumlova, uwięzienie i ostatecznie uśmiercenie, swojego przeciwnika Smila z Křemže. Sam Oldrich zmarł w 1462 roku, ale z życia publicznego wycofał się schorowany już wcześniej, przekazując władzę synom: Jindřichowi IV, Janowi II i Joštowi.
W XVI stuleciu przeprowadzono radykalną przebudowę zamku w bardziej luksusową rezydencję. Główne prace przeprowadzono pomiędzy 1557 a 1588 rokiem, w czasach Wilhelma von Rosenberg. W okresie tym powstała nowa kuchnia i browar, przekształcono kaplicę oraz wzniesiono korytarz łączący drugi i trzeci dziedziniec. W 1588 roku podpisano umowę z Baldassare Maggi d’ Arogno na kolejne prace budowlane, w tym na malowidła ścienne na trzecim i czwartym dziedzińcu. Na sutek tych wczesnonowożytnych prac zamek uzyskał formę renesansową.
Ostatni właściciel Krumlova z rodu Rožmberków, Peter Wok von Rosenberg, sprzedał w 1602 roku zamek cesarzowi Rudolfowi II Habsburgowi, a ten już w 1622 przekazał go swemu zaufanemu dworzaninowi Johannowi Ulrichowi von Eggenberg. W trakcie panowania Eggenbergów prace nad zamkiem wznowiono, wprowadzając kolejne, tym razem barokowe elementy, zacierające coraz bardziej pierwotny wygląd warowni. Na początku XVIII wieku Maria Ernestyna von Eggenberg nie posiadała dzieci, dlatego po jej śmierci w 1716 roku majątek przypadł bratankowi Adamowi Franz zu Schwarzenberg. W jego czasach zamek zajęły wojska francuskie, co spowodowało rozległe zniszczenia i spustoszenie rezydencji. Kolejny właściciel, książę Josef Adam zu Schwarzenberg, rozpoczął naprawy i późnobarokowe przekształcenia, lecz od 1782 roku Krumlov przestał być jego stałą siedzibą. Od tamtego momentu na zamku przeprowadzano jedynie najpilniejsze prace remontowe. W 1947 roku zabytek został znacjonalizowany i przeszedł na własność skarbu państwa.
Architektura
Zamek został wzniesiony na wysokim wzgórzu o stromych i skalistych skarpach, opadających na południu do Wełtawy. Od północy nieprzystępne stoki górowały nad doliną strumienia Polečnice, który wpadał do Wełtawy po południowo – wschodniej stronie Krumlova. Zamek wypełnił więc wąską szyję prowadzącą od zachodu do obniżającego się stopniowo terenu na wschodzie, ujętego przez zakole rzeki i ujście strumienia. Tam uformowało się podzamcze oraz podzamkowa osada, później przekształcona w ufortyfikowaną część miasta zwaną Latrán i krumlovskie Nowe Miasto. Jednocześnie zamek zajmował dominującą pozycję nad przeprawą i mostem przez rzekę na południu, prowadzącą do założonej na początku XIV wieku prawobrzeżnej części Krumlova.
Najstarszym elementem zamku była cylindryczna wieża o średnicy 11,2 metrów, usytuowana w najwyższym punkcie terenu, na cyplu we wschodniej części zamkowego wzgórza. Pierwotne wejście do niej znajdowało się na wysokości pierwszego piętra, skąd schody w grubości muru prowadziły na wyższe kondygnacje. Prawdopodobnie pierwsze piętro wieży było połączone drewnianym pomostem z budynkiem mieszkalnym. Stał on w niewielkiej odległości od wieży i wraz z murem obronnym wydzielał mały i ciasny dziedziniec o nieregularnym kształcie. Całe to założenie nazywane zostało z czasem Małym Zamkiem (Hrádek). Po jego północno – zachodniej stronie już pod koniec XIII wieku rozwinęło się niewielkie podzamcze, do którego droga wiodła od wschodu, przez bramę ze zwodzonym mostem przerzucanym nad fosą.
Z powodu ograniczonych możliwości terenowych rozbudowy pierwotnego zamku, na sąsiednim wzniesieniu po stronie północno – zachodniej, w pierwszej połowie XIV wieku usytuowano odrębne założenie – zamek górny, umieszczony na skalnej grani pomiędzy dwoma odnogami rzeki. Skarpa południowa była prawie pionowa, północna posiadała tylko trochę łagodniejsze zbocza, a część zachodnia została oddzielona od sąsiedniego wzgórza głębokim przekopem. Drogę dojazdową, flankowaną przez Hrádek, umieszczono po stronie wschodniej. Pomiędzy obiema częściami rozwinęło się gospodarcze podzamcze, pierwotnie drewniane, z czasem o obwarowaniach murowanych. Dostępu do niego chroniła od wschodu czworoboczna wieża bramna z mostem zwodzonym. Aby dostać się z zamku dolnego (Hrádku) do górnego, trzeba było przebyć starszy most przerzucony ponad suchą fosą, a następnie pokonać czworoboczną wieżę bramną w części czołowej zamku górnego, przy czym z powodu dużej różnicy wysokości wjazd ten odbywać się musiał po drewnianej rampie. W dalszej kolejności dodatkową kurtynę muru utworzono na południu, u podstawy wzniesienia tuż nad brzegiem rzeki, natomiast na północnym – wschodzie zamek powiększono o drugie, rozleglejsze podzamcze.
Zamek górny posiadał kształt zbliżony do wydłużonego prostokąta z dwoma czworobocznymi wieżami o bokach długości 8-10 metrów, jedną po stronie zachodniej i jedną od wschodu. Ich rozmieszczenie było oczywiste, broniły jedynych dwóch stron z których mogło nadciągnąć niebezpieczeństwo. Zabudowa mieszkalna także została rozdzielona pomiędzy część wschodnią i zachodnią, przy czym główny, dwutraktowy pałac przystawiono do wieży zachodniej. Bliżej budynku wschodniego urządzono natomiast kaplicę św. Jerzego, dostawioną do południowej kurtyny muru obronnego.
Kaplica św. Jerzego początkowo składała się z pojedynczej nawy zamkniętej na wschodzie wielobokiem. Wnętrze kaplicy prawdopodobnie ozdobione było malowidłami ściennymi i podsklepione. Pod koniec pierwszej ćwierci XV wieku kaplicę rozebrano, prawdopodobnie aż do dolnej części wczesnogotyckich okien, a następnie odbudowano i jednocześnie przedłużono ku wschodowi, gdzie w murach czworobocznej wieży utworzono prezbiterium. Wnętrze oświetlono nowymi, późnogotyckimi oknami i przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Przy zachodnim krańcu ściany południowej nawy, prawdopodobnie już od czasu rozbudowy Oldřicha II, stała ryzalitowo wysunięta ku nadrzecznym skarpom zakrystia, czy też miniaturowa kapliczka, być może działająca pod wezwaniem św. Katarzyny. Jej wnętrze przykryto sklepieniem sieciowym z gładkimi, okrągłymi zwornikami i oświetlano dwoma oknami z maswerkami. Od strony północnej z główną kaplicą sąsiadowała tzw. stara zakrystia, pełniąca także rolę archiwum w którym przechowywano skrzynie z najcenniejszymi rodowymi dokumentami.
Około połowy XV wieku przebudowano i powiększono oba budynki zamku górnego. We wnętrzu wschodniego, przy wieży utworzona została kwadratowa sień, przykryta sklepienie opartym na środkowym, pojedynczym filarze. Żebra sklepienia utworzyły motyw gwiazdy, złożony z kilku układów trójpodporowych, zbiegających się na centralnym filarze, gdzie zostały wtopione bez pośrednictwa konsol. Proste, wieloboczne wsporniki z gzymsami użyte zostały na ścianach pomieszczenia, zaś miejsca przecięć żeber spięto okrągłymi zwornikami. Choć sklepienie wizualnie scaliło przestrzeń w pozornie harmonijną całość, w planie sień stanowił trapez zwężający się ku zachodowi, dlatego środkowa luneta sklepienia po stronie wschodniej utworzona została szersza niż po stronie zachodniej. W ścianie wschodniej sieni utworzono ukośny korytarz do wnętrza wieży czworobocznej. Komnata była także połączona ze starymi, pałacowymi pomieszczeniami budynku na północy, natomiast od zachodu pierwotnie jej okno mogło wychodzić na zamkowy dziedziniec. Rola sali nie została poznana, ale ze względu na okazałe sklepienie oraz usytuowanie w pewnym odosobnieniu od pozostałych pomieszczeń, zapewne pełniła na zamku funkcję ważnej i jednocześnie prywatnej przestrzeni (np. skarbiec, osobista komnata właściciela zamku).
Pod koniec XV wieku i na początku XVI stulecia do zamku górnego dobudowane zostały trzy skrzydła po stronie zachodniej, które ze starszą zabudową utworzyły trapezowaty tzw. drugi dziedziniec. Zostały one wstawione do dawnego przekopu, dlatego pod przyziemiem posiadały aż 3 kondygnacje piwnic. W przyziemiu, po stronie zachodniej utworzono nowy przejazd bramny, przed którym zaczął funkcjonować drugi drewniany most, zapewniający alternatywną drogę wjazdową na zamek górny. Na piętrze nowego skrzydła zachodniego znalazła się duża sala z wykuszami okiennymi. Nowe skrzydła nie miały cech obronnych poza bardzo grubymi (aż 5 metrowymi) murami obwodowymi. Przed zachodnią fosą utworzono nowe fortyfikacje w postaci muru z czworoboczną wieżą bramną.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych w formie która w niewielkim stopniu przypomina pierwotne założenie. Z zewnątrz wyróżniającym elementem jest cylindryczna wieża zamku dolnego, której oryginalny gotycki wygląd przykryły malowidła, renesansowa galeria i nowożytny hełm. Znacznie rozbudowany w okresie renesansu i baroku zamek górny to obecnie ujednolicona bryła, pozbawiona średniowiecznych dominant w postaci dwóch wież czworobocznych. Od strony południowej wyróżniają się jeszcze poszerzone okna gotyckiej kaplicy św. Jerzego, wtopionej wraz ze rdzeniem gotyckiej wieży w ściany późniejszych budowli, choć wnętrze kaplicy zostało całkowicie przekształcone w stylistyce rokokowej. Średniowieczną formę zachowało wnętrze sieni ze sklepieniem z XV wieku opartym na centralnym filarze (zwana dziś niewłaściwie „komorą romańską”), a także pochodząca z przybliżonego okresu ryzalitowa zakrystia ze sklepieniem sieciowym. Zakrystia jako jedyna na zamku zachowała gotyckie okna z maswerkami, a nawet część średniowiecznych witraży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Ernée M., Nováček K., K počátkům českokrumlovského hradu (výsledky archeologického výzkumu v letech 1994–1995), „Průzkumy památek VI”, 2/1999.
Gersdorfová Z., Sakrální prostory českokrumlovského hradu, „Castellologica Bohemica”, 17/2017.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.