Historia
Pierwszy kościół parafialny w południowej części miasta Český Krumlov zbudowany został w 1309 roku przez Petra I z Rožmberka, najwyższego komornika Królestwa Czeskiego. Już w 1340 roku został przekształcony pod kierunkiem mistrza Linharta z Aldenberku, jednak główna przebudowa zaczęła się pod rządami burgrabiego praskiego, Jindřicha III Rožmberka, na początku XV wieku. Stary kościół nie był już wówczas w stanie pomieścić wystarczającej liczby wiernych w stale rozrastającym się mieście, dlatego podjęto decyzję o wzniesieniu nowej budowli.
Prace budowlane nad późnogotycką bryłą kościoła trwały w latach 1407-1438 i częściowo oparły się na fundamentach i ścianach nawy wcześniejszej budowli. Umowę podpisano z mistrzem Janem Staňkem, zgodnie z którą kościół św. Wita miał zostać zasklepiony na wzór kościoła św. Jerzego w Milevsku. Dzieło rozpoczęto od prezbiterium. W 1425 roku musiało ono być już ukończone, gdyż po raz pierwszy wspomniano wówczas o zakrystii. W kolejnych latach pracowano nad korpusem nawowym i wieżą, aż w 1439 roku uroczystej konsekracji dokonał biskup pasawski Leonard von Laiming, prawdopodobnie przed ostatecznym zakończeniem przebudowy. Przed rokiem 1500 dostawiona została jeszcze kruchta, w korpus nawowy wstawiono dużą emporę muzyczną, co spowodowało modyfikację wieży, a także zbudowano kaplicę po wschodniej stronie kruchty.
W późnogotyckiej formie kościół dotrwał do XVIII wieku. W latach 1725-1726, kiedy Český Krumlov stał się siedzibą Schwarzenbergów, powstała nowa kaplica św. Jana Nepomucena, patrona rodu dziedziców miasta. Kolejnym znaczącym etapem była drastyczna neogotycka przebudowa w XIX wieku, kiedy to usunięto barokowe elementy i niestety także wiele elementów wcześniejszych. W latach 1893-1894 przebudowano barokowe zwieńczenie wieży, zastępując je widoczną do dzisiaj formą neogotycką. Kościół został odrestaurowany w latach 1899-1900, a gruntowna naprawa wnętrza i wyposażenia została przeprowadzona w 1936 roku.
Architektura
Kościół z XV wieku został wzniesiony w formie trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali, z wydłużonym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Szerokość prezbiterium odpowiadała szerokości nawy głównej, całkowita długość kościoła ze wschodu na zachód wyniosła 44 metry, a jego szerokość i wysokość 20 metrów. Od strony północnej, na wysokości drugiego przęsła od zachodu, do nawy dostawiona została kruchta z kaplicą na piętrze. Do prezbiterium natomiast dostawiono od północy dwukondygnacyjną zakrystię, a przy zachodniej fasadzie kościoła smukłą wieżę z czworoboczną podstawą o dwóch kondygnacjach, na której nadbudowano ośmioboczne w planie trzy najwyższe piętra. Jako ostatni późnogotycki element wzniesiona została kwadratowa kaplica po wschodniej stronie kruchty. Całość znajdowała się w południowo – wschodniej części ujętego zakolem rzeki miasta, tuż przy miejskim murze obronnym i nadrzecznej wysokiej skarpie. Po stronie północnej znajdowała się wąska uliczka, połączona z główną osią komunikacyjną miasta, łączącą bramę na wschodzie z rynkiem na zachodzie.
Z zewnątrz kościół wzmocniony został wysokimi, nieuskokowymi, poprzedzielanymi gzymsami przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy nimi przebito podłużne okna ostrołukowe, w prezbiterium węższe, wypełnione maswerkami o formie trójdzielnej za wyjątkiem czwórdzielnego okna na osi, w korpusie zaś, gdzie można było umieścić okna szersze, przeważnie czwórdzielnymi. Maswerki wypełniono wzorami trój- i czwórlistnymi, w prezbiterium o bardziej zaostrzonych liściach. Przypory i okna nadały elewacjom kościoła wybitnie wertykalnego charakteru, horyzontalnie równoważonego jedynie gzymsami (koronującym, podokiennym, cokołowym).
Główne wejście do kościoła, zapewne z powodu jego usytuowania przy wysokich, nadrzecznych skarpach i murze obronnym od południa, umieszczono w drugim przęśle od zachodu w nawie północnej. Utworzono tam pomiędzy przyporami kruchtę z arkadą ozdobioną gotyckim kwiatonem i żabkami oraz flankowaną przyściennymi sterczynami. Powyżej arkady kruchty podwieszono jeszcze znaki herbowe panów Krumlova, Rožmberków. Kruchtę przykryto sklepieniem żebrowym o siatkowym wzorze, z talerzowymi zwornikami na przecięciach i stożkowatymi wspornikami. Dodatkowo nad kruchtą utworzona została kaplica, otwarta na wnętrze kościoła dużą ostrołuczną arkadą i nadwieszanym na wspornikach gankiem, połączonym z piętrem wieży. Dostęp do niej możliwy był klatką schodową, od strony zewnętrznej nadwieszoną na półkolistej arkadzie między kruchtą a narożną przyporą. Podobną klatkę schodową opartą na arkadzie umieszczono też przy zakrystii, celem zapewniania dostępu na jej piętro.
Wewnątrz korpusu nawowego sklepienia umieszczono na czterech parach filarów z których połowa otrzymała plan ośmiokątny, a cztery kolejne przekrój gotyckiego czteroliścia. Wszystkie filary zakończono krótkimi odcinkami o ośmiobocznych przekrojach, na których osadzono ostrołuczne arkady międzynawowe i żebra sklepień. W nawach bocznych zastosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe, wyróżnione odmiennym materiałem budowlanym w postaci czerwonej cegły, spływające na kamienne już, nisko zawieszone służki. W nawie głównej i dolnej kondygnacji zakrystii założono sklepienia sieciowe, przypominające sklepienia parlelowske z katedry i zamku praskiego oraz w prezbiterium sklepienie kościoła św. Jerzego w Milevsku. Żebra w prezbiterium opuszczono na smukłe, obłe służki zakończone konsolami na wysokości okiennych parapetów. Nie spięto ich zwornikami, jedynie w zachodnim przęśle umieszczono okrągły otwór. Bardziej złożona sytuacja utworzona została przy arkadzie tęczy oddzielającej prezbiterium od nawy. Narożne służki zostały tam przerwane w celu wstawienia wsporników i baldachimów na rzeźbione figury, wyżej zaś wklęsły fragment sfazowanego po bokach narożnika poprowadzono aż do wysoko zawieszonych konsol podtrzymujących żebra sklepienne nawy i arkady tęczy.
Pod koniec XV wieku w zachodnią część korpusu nawowego wstawiona została empora muzyczna. O jej szerokości w dużej mierze decydował rozstaw zachodnich filarów trzech naw, do których od zachodniej strony była przymocowana. W stronę korpusu empora zwrócona została czterema ostrołucznymi i profilowanymi arkadami, z których dwie środkowe utworzono szersze od dwóch bocznych, celem dopasowania do filarów. Ponadto obok południowej arkady umieszczono portal na schody wiodące do piętra. W zwieńczeniu empory utworzono maswerkową balustradę z motywami trój-i czwórliści wpisanych w okręgi. Jej środkową część wyróżniano bogato zdobionym wykuszem na organy. Czteroprzęsłową przestrzeń pod emporą przykryto sklepieniem gwiaździstym z żebrami wspartymi na służkach, przy czym nieprawidłowości w rozmieszczeniu podwójnie żłobionych żeber na głowicach służek oraz zupełnie inny profil południowego portalu wiodącego na schody wskazywałyby, że emporę budowano w dwóch etapach, przy jednoczesnej zmianie planów.
Wstawienie empory w zachodnią część korpusu nawowego sprawiło, że jednocześnie należało zmienić układ komunikacyjny zachodniej części kościoła, mianowicie wejście do kaplicy nad północną kruchtą, do przyziemia i górnych pięter wieży, a w konsekwencji także sposób dojścia nad prezbiterium. Ponieważ dotychczasowy dostęp do dzwonów i poddasza został przerwany, do północnej ściany wieży dobudowano wieżyczkę schodową z dolną częścią pryzmatyczną i górną cylindryczną, we wnętrzu mieszczącą spiralne schody otwierające się do wieży w miejscu, gdzie kończyła się jej dolna część graniastosłupowa a zaczynała część ośmioboczna. Wewnątrz kaplicy nad kruchtą stare wejście zastąpiono nowym wejściem z północnej klatki schodowej, odtąd dostępnym poprzez ganek na wspornikach.
Na północnej ścianie prezbiterium, obok ołtarza głównego, umieszczono wysokie, bogato zdobione wieżowe sakramentarium, ustawione na cokole, bazie i półfilarze dekorowanym płaskorzeźbioną siecią rombów. Powyżej, w dwóch ścianach zwróconych ku prezbiterium narożnikiem, utworzono po jednym dużym prostokątnym otworze zamykanym metalowymi drzwiczkami, ujętym bogato profilowanym obramieniem. Część tą zwieńczono plastycznymi łukami w ośle grzbiety i rzeźbionymi sękatymi gałęziami, zaplątanymi na podobieństwo korony cierniowej, przy czym poszczególne elementy korony wsparte zostały na drobnych wspornikach w postaci małych głów zwierzęcych. Górną część sakramentarium skomponowano z dwustopniowej fiali, w narożach artykułowanej wałkami, pomiędzy którymi pierwotnie znajdować się miały rzeźbione figury. Również pierwszy i drugi segment fiali ozdobiono plątaniną łuków, ale w mniejszej liczbie rzeźbionych gałęzi. Zwieńczeniem sakramentarium pierwotnie zapewne był kwiaton.
Stan obecny
Kościół św. Wita stanowi dziś jeden z najokazalszych przykładów dojrzałego gotyku na ziemiach czeskich. Przekształcenia nowożytne, przede wszystkim barokowe, zostały w większości regotyzowane i oprócz przystawionej od północy kaplicy z XVIII wieku nie ingerują obecnie w substancję kościoła. W trakcie prac z końca XIX wieku podwyższono wieżę o jedno piętro i wymieniono hełm, a w 1900 roku odnowiono portal północny. Pośród ogromnej ilości zachowanych gotyckich detali architektonicznych w kościele znajdują się sklepienia wraz z systemem ich podtrzymywania, maswerkowe okna, portale oraz późnogotycka empora z maswerkową balustradą i wykuszem. Wyposażenie świątyni pozostaje w znacznym stopniu barokowe, ale zachowało się warte uwagi wieżowe sakramentarium. Jego wyjątkowość przejawia się przede wszystkim w zastosowaniu elementu dekoracyjnego w postaci naturalnie rzeźbionych sękatych gałęzi, prawie nie spotykanych w ówczesnej architekturze południowoczeskiej. Ciekawy jest również efekt pozornego wtopienia w ścianę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lavička R., Českokrumlovský kostel sv. Víta v pozdním středověku, „Studia mediaevalia Bohemica”, 1/2009.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.