Historia
Český Brod po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1289 roku, kiedy to biskup praski Tobiáš skarżył się królowi Wacławowi II, że Konrad i Henryk z Altenburka spustoszyli jego ziemie, między innymi paląc miasteczko Brod. Niekiedy wiąże się z nim także informację z 1303 roku, według której biskup Jan IV z Draźic oswobodził mieszkańców niepodanej z nazwy osady od płacenia podatków przez cztery lata, aby zdołali oni zdewastowane nieprzyjacielskim najazdem miasto na nowo zasiedlić i obwarować drewniano – ziemnymi fortyfikacjami. Natomiast według kronikarza Beneša Krabice z Veitmile pierwsze, być może już murowane obwarowania, w Českým Brodzie ufundować miał arcybiskup Arnošt z Pardubic około połowy XIV wieku. Odnotowane zostały one w 1389 roku, gdy arcybiskup Olbram rozwiązywał spór między miastem a jego kościołem, który dotyczył między innymi powinności otwierania bram miejskich ludziom proboszcza.
Strategiczne położenie Brodu w bliskiej odległości od stolicy Królestwa Czeskiego dało o sobie znać w trakcie tzw. walk margrabiów pod koniec XIV wieku oraz podczas późniejszych wojen husyckich. W 1420 roku Brod odnotowany został w przekazach kronikarskich jako obwarowane miasto do którego uciekali katoliccy duchowni przed husytami. W pierwszych latach wojny stanowiło ono ostoję dla Zygmunta Luksemburczyka, nie było więc zaskoczenia gdy w 1421 roku miasto stało się celem ataku husyckich prażan. Co ciekawe ostatnim miejscem obrony miała być wówczas nie miejska siedziba biskupa, ale wieża kościoła farnego. W trakcie walk dojść miało do licznych okrucieństw, co wpłynęło demobilizująco na liczne inne miasta, które niedługo później poddały się prażanom (np. Polička, Kolín). W kolejnych latach Brod pozostawał po stronie różnych frakcji husyckich aż do bitwy pod Lipanami, w międzyczasie raz przy pomocy oddziałów Sierotek odpierając krótkie oblężenie wojsk katolickich.
Upadek skrajnego skrzydła husytyzmu pod Lipanami sprawił, iż mieszczanie brodcy poddali się w 1437 roku Zygmuntowi Luksemburczykowi, a ten potwierdził ich prawa i przywileje oraz miesiąc później włączył do grupy miast królewskich. Uzyskanie wyższego statusu zmotywowało mieszczan do budowy nowych obwarowań. Prace nad nimi prowadzone były od lat 40-tych do 80-tych XV wieku. Sprzyjała im dobra sytuacja gospodarcza miasta, któremu w 1454 roku przywileje Zygmunta potwierdził Władysław Pogrobowiec, zaś w latach 1478 i 1505 poszerzył je Władysław Jagiellończyk. Dobrej sytuacji gospodarczej oraz obwarowaniom nie zaszkodził na długo pożar z 1512 roku, ani reperkusje spowodowane udziałem w nieudanym powstaniu antyhabsburskim z lat 1546-1547. Przez większość XVI wieku odnotowywano bowiem w księgach miejskich wydatki spożytkowywane na renowacje muru miejskiego (w 1580 naprawiano dwie baszty, w 1581 mur przy bramie Praskiej, w 1585 przebudowywano bramę Libicką, a w 1587 bramę Praską).
Obwarowania miejskie podupadły w pierwszej połowie XVII wieku po upadku powstania antyhabsburskiego i wyniszczającej wojnie trzydziestoletniej. Do braku funduszy na naprawy dołączyły szkody wywołane pożarem z 1628 roku i zniszczeniami spowodowanymi w 1639 roku przez wojska generała Banera. W 1643 roku po mieście ponownie grasowali żołnierze, choć obyło się już bez pożarów (możliwe, iż brakowało elementów zdatnych do podpalenia). Nawet po wojnie Brod nie był oszczędzany pożarami, które wybuchały w 1680, 1686, 1690, 1739 i 1779 roku. W XVIII stuleciu podniszczone obwarowania nie miały już żadnego znaczenia militarnego. Mury były stopniowo rozbierane, fosę zasypywano pod ogrody miejskie, a ostatecznie w latach 40-tych XIX wieku wyburzono wszystkie bramy.
Architektura
Miasto założono w niewielkiej dolinie na północnym brzegu rzeki Šembery. Otrzymało z grubsza czworoboczny w planie kształt z lekko ściętym narożnikiem północnym. Obwarowania objęły około 8 ha terenu z obszernym rynkiem pośrodku z którego trzy krótkie ulice połączono z bramami miejskimi. Zapewne z powodu małej ilości przestrzeni nie zastosowano uliczki podmurnej, kościół farny zaś znalazł się w narożniku rynku, gdzie był oddzielony z dwóch stron parcelami miejskimi od obwarowań. Nie jest wykluczone, iż świątynia ta przez pewien okres posiadała swoje własne fortyfikacje, obok których po zachodniej stronie wzniesiono jeszcze przed okresem husyckim ratusz, a od północnego – zachodu dodatkowy rząd kamienic w górnej części rynku. Siedziba arcybiskupa znajdowała się w narożniku północno – zachodnim miasta, zaś w uliczce wiodącej do bramy Kouřimskiej po połowie XIV wieku wzniesiono szpital z kościołem. Arcybiskupi zamek prawdopodobnie miał własny mur obronny połączony z obwarowaniami miejskimi, ale zaniknął już w XV wieku.
Najstarszy kamienny mur miejski z około połowy XIV wieku posiadał około 1,5 metra grubości w przyziemiu. Nie był on wzmocniony żadnymi basztami lub pojedynczymi wieżami, a jedynymi jego dominantami były trzy budowle bramne. Przed murem przypuszczalnie przebiegał pas wolnego terenu poprzedzony przekopem.
Wielka przebudowa późnogotycka doprowadziła do wzniesienia na terenie między przekopem a starym murem nowych kamiennych kurtyn, tym razem już wzmocnionych basztami, przy czym ich zewnętrzne elewacje znajdowały się tuż przy skarpie obmurowanego przekopu. Powierzchnia parchamu (czyli międzymurza pomiędzy starym a nowym murem) podwyższona została ziemnym nasypem o wysokości około 4 metrów, przez co stary mur stał się ścianą oporową wału, będąc jednocześnie mocno obniżonym. Nowy zewnętrzny mur z lekko pochyłą czołową elewacją otrzymał około 6-7 metrów wysokości oraz od 1,4 do 1,5 metra grubości. Jego górne partie przebite były dwoma typami otworów strzeleckich oddalonych od siebie co około 2 metry. Jedne z nich obsługiwane były z chodnika straży czy też wspomnianego ziemnego nasypu, drugie zaś znajdowały w płytkich wnękach utworzonych w grubości muru. Wszystkie przystosowane były do użycia ręcznej broni palnej poprzez umieszczanie w nich drewnianych podpórek pod hakownice. Wydaje się, iż przynajmniej w zachodniej części obwodu obronnego przy wewnętrznej elewacji muru utworzono drewniany ganek dla obrońców (odnaleziono elementy ukotwienia jego przypuszczalnych słupów).
Pohusycki mur obronny wzmacniało 13 baszt, czy też bastej, utworzonych w ramach jednolitego planu. Ich rozmieszczenie po obwodzie miasta było nierównomierne. Najkrótsza kurtyna między nimi wynosiła 35 metrów, natomiast trzy najdłuższe miały aż ponad 100 metrów długości. Średnio baszty oddalone były od siebie o około 60-70 metrów (we wspomnianej najkrótszej kurtynie prawdopodobnie umieszczona była furta dla pieszych, zaopatrzona w zwodzoną kładkę). Baszty miały w planie formę półkolistą i podkowiastą w narożach miasta, za wyjątkiem pojedynczej czworobocznej na zachodzie. Wszystkie były otwarte od tylnej strony, a ich mury przebito prostokątnymi otworami strzeleckimi o wymiarach 55 x 23 cm (podobne do pierwszego typu w murze obronnym). Posiadały minimalnie dwie rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje, lecz ich pierwotna wysokość oraz zwieńczenie nie jest znane. Wydaje się prawdopodobne, iż przewyższały koronę sąsiednich kurtyn.
Do miasto wiodły trzy główne bramy: Praska na zachodzie, Libicka po stronie wschodniej i Kouřimska na południowym – wschodzie. Wszystkie otrzymały formę czworobocznych w planie wież, z przejazdami w przyziemiu zamykanymi bronami, przy czym usytuowane były w linii muru z połowy XIV wieku. Przed nimi wzniesione zostały w XV wieku proste przedbramia wchodzące do przestrzeni przekopu, przy czym niektóre przekazy sugerują, iż przedbramie bramy Praskiej flankowane było dwoma basztami. Dodatkowo w południowej części wschodniego odcinka obwarowań funkcjonowała wspomniana furta, prowadząca do źródła świeżej wody. Jak na furtę była bardzo dobrze chroniona, zamykał ją bowiem zwodzony most oraz drzwi blokowane ryglem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w mieście przetrwały nieliczne relikty muru z połowy XIV wieku i stosunkowo pokaźne pozostałości muru późnogotyckiego z czasów pohusyckich. Ten drugi nie zachował się niestety do pełnej wysokości, ale w jego linii przetrwało kilka baszt, zwłaszcza w zachodniej, południowo – wschodniej i wschodniej części dawnego obwodu. Niestety nie przetrwała żadna z bram, widoczny jest jedynie portal wschodniej furty z wnęką na most zwodzony. Obejrzeć również można przedbramie bramy Kouřimskiej, lecz zostało ono gruntownie przekształcone w czasach nowożytnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ebel M., Frolík J., Razím V., Opevnění města Českého Brodu, „Průzkumy památek” II/1998.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.