Historia
Budowa obwarowań Českich Budějovic zaczęła się zapewne wkrótce po lokacji miasta przez Przemysła Ottokara II w 1265 roku, jako iż król przykładał duże gospodarczo – polityczne znaczenie dla nowego ośrodka miejskiego, mającego stanowić przeciwwagę dla Vítkovców, najsilniejszego rodu na terenie południowych Czech. Na podstawie informacji o zniszczeniach miasta w 1277 i 1279 roku, dokonanych przez Vítkovców, wykorzystujących zamęt w królestwie i śmierć króla pod Suchymi Krutami w 1278 roku, wnioskować można, iż obwód murów nie był jeszcze wówczas zamknięty. Jednak już na początku XIV wieku, po uspokojeniu sytuacji wewnętrznej pod rządami Wacława II, prace musiały być na tyle zaawansowane, że Albrecht I Habsburg nie próbował podbić miasta w swojej kampanii w Czechach, a w 1318 roku Petr I z Rožmberka musiał zrezygnować z podboju miasta po kilku dniach oblężenia.
W latach 30-tych i 40-tych XIV wieku król Jan Luksemburski wystawiał mieszczanom przywileje ekonomiczne i zwalniał ich z podatków w celu przeprowadzania napraw i renowacji miejskich obwarowań. Pomoc finansowa była tak duża, iż skala prac mogła być nawet większa, związana ze znaczną rozbudową fortyfikacji. W okresie rządów Wacława IV, prawdopodobnie około 1390 roku, obwarowania wzmocniono przez budowę nowych czworobocznych baszt. Liczne wzmianki informowały również o dbaniu o drogi dojazdowe do bram, naprawach mostów, fosy, bram miejskich i baszt. Silne obwarowania były ważne dla władcy, który od mieszczan oczekiwał pomocy finansowej przy spłacaniu długów, ale i widział w Českich Budějovicach podporę przy utrzymywaniu porządku w królestwie, zwalczaniu bandytyzmu na szlakach, czy wspieraniu przeciwko opozycji. Niespokojna sytuacja w kraju sprawiała, iż miasto było wówczas wielokrotnie oblegane: w 1394-1395 i 1402 roku, i musiało się już wyposażać w pierwsze egzemplarze broni palnej (wiadomo, iż w 1393 roku zakupiono siarkę, a w 1411 roku odnotowano miejskiego puszkarza). Choć České Budějovice nie zostały wówczas zdobyte, to jednak krążące po okolicy bandy były stałym utrapieniem, niszcząc podmiejskie wsie, folwarki, czy napadając na kupców.
Po wybuchu wojen husyckich České Budějovice stały się silnym ośrodkiem oporu strony katolickiej, choć nawet wówczas nie ustała rywalizacja z Rožmberkami, rodem wywodzącym się od Vítkovców. Zygmunt Luksemburczyk motywował mieszczan potwierdzaniem przywilejów, przekazywaniem majątku odbieranego husytom, odpuszczaniem długów zaciągniętych u żydów, czy wspieraniem handlu zagranicznego. Także sami mieszczanie nauczyli się chronić różnymi sposobami, między innymi poprzez najmowanie różnorodnych band najemników. Taką przeszłość miał Lipolt Krajíř, pochodzący z Austrii wojak, któremu król oddał Budějovice w zastaw w 1420 roku w zamian za finansową pomoc i pełnienie funkcji hejtmana. Już jednak rok później zastaw przejął Albrecht austriacki, który od mieszczan żądał pomocy przy opłacaniu żołdu własnych wojsk, ale też i dbał o kontakty handlowe z własną ojczyzną, co pomogło odbudować gospodarkę miasta w latach 40-tych XV wieku. Zastaw ten trwał do 1436 roku, lecz jeszcze przez dwa kolejne lata mieszczanie musieli się wypłacać.
W 1453 roku Budějovice miały zostać oddane przez Władysława Pogrobowca w zastaw Jindřichowi z Roźmberka, co oczywiście wywołało opór mieszczan. Konflikt zakończyła dopiero śmierć Jindřicha cztery lata później, po której władca obiecał nie przekazywać już więcej miasta w zastaw. Niedługo później kraj wszedł w okres konfliktów związanych z rządami Jerzego z Podiebradów, który wszelkimi sposobami starał się utrzymać miasto po swej stronie. Pomimo tego Budějovice otworzyły w 1469 roku bramy przed oddziałami jego konkurenta, węgierskiego króla Macieja Korwina, stając się bazą do nieprzyjacielskich wypadów. Dopiero dziesięć lat później sytuację unormował pokój zawarty między Maciejem a Władysławem Jagiellończykiem, nie szczędzącym przychylności dla mieszczan budějovickich.
W latach 1472-1485 miasto brało udział w lokalnych walkach z Rackiem Kocovskim, natomiast w 1496 roku odnotowano prace budowlane przy murach miejskich, trwające do początku XVI wieku. Szeroko zakrojone prace naprawcze musiano również przeprowadzić po wielkiej powodzi miasta w 1512 roku, która znacząco uszkodziła miejskie obwarowania. Przy okazji wzniesiono wówczas trzecią linię murów oraz rozbudowano o przedbramia bramy miejskie (roboty przy obwarowaniach odnotowano w 1514, 1515, 1531 i w kolejnych latach pierwszej połowy XVI wieku). Do działań nad unowocześnieniem fortyfikacji i przystosowaniem ich do użycia broni palnej motywowało wówczas mieszczan zwłaszcza zagrożenie tureckie, choć w rzeczywistości przydały się podczas powstania z lat 1546-1547, kiedy to miasto stanęło po stronie Ferdynanda Habsburga.
Szybki rozwój sztuki wojennej doprowadził w latach 1641 – 1666 do kolejnych, tym razem już nowożytnych modyfikacji i wprowadzenia fortyfikacji bastionowych, których zadaniem było odsunięcie ewentualnych przeciwników dalej w przedpole. W tej formie obwarowania zachowały się do połowy XIX wieku. Niestety w 1825 roku rozpoczęła się ich stopniowa rozbiórka.
Architektura
Miasto zostało ulokowane u zbiegu dwóch rzek, chroniących zabudowę od strony zachodniej, gdzie z południa ku północy płynęła szerokim korytem Wełtawa, oraz południowej, gdzie do Wełtawy wpadał nieco mniejszy nurt rzeki Malše. Od strony północnej i wschodniej zewnętrzną strefę obrony stanowił specjalnie przekopany kanał młyński, służący jako fosa. Duża część przedpola miasta, zwłaszcza od strony rzek, była podmokła, poprzecinana licznymi mniejszymi odnogami i strumieniami.
Obwarowania wzniesiono na planie bardzo nieregularnego owalu z niewielkim klinem po stronie południowej. Objęły one obszar około 20 ha, zajmowany przez siatkę regularnych bloków zabudowy, poprzecinanych ulicami zbiegającymi się w narożnikach dużego, kwadratowego w planie rynku (układ taki zapewne ukształtował się ostatecznie około 1327-1335, po odbudowie miasta ze zniszczeń zadanych przez Vítkovców i jego powiększeniu na północy). Na większości obwodu obronnego funkcjonowała także uliczka podmurna, w Budějovicach zwana Długą, umożliwiająca szybki dostęp do obwarowań w razie niebezpieczeństwa. Bezpieczne, zachodnie miejsce wewnątrz obwodu zajął klasztor dominikański którego zachodnie elewacje kościoła i klauzury tworzyły wspólną linię z murami miejskimi. Usytuowany we wschodniej części miasta kościół farny św. Mikołaja został natomiast założony w większym oddaleniu od obwarowań. Na terenie miasta i w jego pobliżu nie było zamku królewskiego. Choć pojawiały się hipotezy, iż miał on być planowany w pobliżu klasztoru dominikańskiego, to jednak rolę monarszej siedziby z powodzeniem pełnił oddalony o 10 km od miasta zamek Hluboká.
Mur obronny posiadał szerokość 1,6 – 2 metry, a wysokość zachowanych do dzisiaj fragmentów dochodzi do 7 metrów (pierwotnie musiały być nieco wyższe). W najstarszej fazie mur zwieńczony był oprócz chodnika straży przedpiersiem z krenelażem. Później, na skutek późnogotyckich przekształceń, zastąpiono go prostym przedpiersiem przeprutym rzędem otworów strzeleckich przystosowanych do użycia ręcznej broni palnej.
Obwód murów wzmacniały półokrągłe baszty, z których część prawdopodobnie była zamknięta od strony miasta, choć nie ma pewności czy już od XIII/XIV wieku, czy też na skutek późniejszych modernizacji. Wyjątkowa była baszta w zachodniej części pasa obwarowań, posiadająca tzw. ostrze czyli ostrogę, zdarzały się także baszty poligonalne, np. umieszczona obok klasztoru dominikańskiego. Na odcinku północno – wschodnim baszty oddalone były od siebie o około 30-35 metrów, a więc nie więcej niż wynosił zasięg skutecznego strzału z kuszy.
Od końca XIV wieku do połowy XV stulecia mury wzmocniono nowymi, czworobocznymi basztami, usytuowanymi w strategicznie ważnych miejscach (co najmniej pięcioma lub sześcioma). Nie można wykluczyć, że zastąpiły one starsze baszty półcylindryczne. Były to baszty: Rabštejnská po stronie północnej, Železná Panna na południowym – zachodzie, Manda na południowym – wschodzie, Lauseck na północnym – zachodzie, Rauscher usytuowana na północnym – wschodzie (wyjątkowo okrągła w planie) i Břidličná (Prašná, Schifferturm) we wschodniej części miasta. Były one wysokie na około 20 metrów i z czasem zaczęły pełnić funkcje magazynowe oraz mieszkalne.
Baszta Rabštejnská z około 1450 roku (badanie dendrochronologiczne więźby dachowej) wzniesiona została na planie czworoboku o wymiarach około 8 x 6 metrów i została wysunięta prawie w całości przed sąsiednie kurtyny. Powyżej przyziemia wymiary baszty były mniejsze, gdyż od strony uliczki podmurnej na uskoku muru i kamiennych konsolach pozostawiono miejsce na umieszczenie ganku ciągnącego się wzdłuż murów. Wnętrze baszty rozdzielone było drewnianymi stropami, wydzielającymi przyziemie, trzy piętra oraz poddasze, które łączyły drewniane schody. Oświetlane małym oknem, przyziemie dostępne było poprzez otwór w stropie, zaś na pierwsze piętro wchodziło się poprzez ganek straży od strony miasta. Piętra oświetlane były czworobocznymi, utworzonymi z piaskowcowych ościeży otworami o wymiarach 75-90 x 50-70 cm, przy czym na każdym z nich było od 3 do 4 takich okienek, umieszczonych od czoła baszty i po bokach. Dodatkowo na trzecim piętrze jedno okno zwrócone zostało w stronę miasta, a z wysokiego kalenicowego dachu wysunięto przed lico ścian wykusze, pozwalające na obronę podstawy baszty.
Być może jeszcze w XIV wieku przed głównym murem wzniesiono, zewnętrzny, niższy mur parchamu. Posiadał on grubość około 0,7 metra i wydzielał szerokie na około 10 metrów międzymurze (przy brzegu Wełtawy zapewne węższe), chronione nawodnioną fosą oraz kanałem młyńskim. W linii tego muru rozmieszczono równomiernie prostokątne w planie baszty, oddalone od siebie co około 40 metrów. Umieszczono w nich, podobnie jak w kurtynach muru parchamu, rząd szczelinowych otworów strzeleckich.
Pierwotne trzy główne wjazdy do Budějovic zostały umieszczone w zwykłych czworobocznych w planie wieżach bramnych o wymiarach około 9,5 x 8,5 metra. Do miasta prowadziła brama Svinenská (Wiedeńska) od południowego – wschodu, Rožnovská (Krumlovska) od południa i brama Praska (Písecka) od północy. Oprócz nich funkcjonowały również mniejsze furty: Solna od strony południowo – zachodniej oraz Wodna od strony zachodniej, gdzie skierowane były na tereny nadrzeczne. Mniej ważną bramą była Rybářská (Młyńska), usytuowana na północ od klasztoru dominikańskiego, choć umieszczono ją w czworobocznej wieży z przejazdem zamykanym broną. Także wieże głównych bram w przyziemiu mieściły otwierane ostrołucznymi portalami i chronione bronami przejazdy. Bramy poprzedzone były przedbramiami do linii muru zewnętrznego, gdzie funkcjonowały wrota i mosty zwodzone, a od XV/XVI wieku poprzedzone były dodatkowymi przedbramiami i barbakanami, które otrzymały bramy Svinenská, Rožnovská i Praska, przy czym barbakan przed bramą Rožnovską wzniesiony został już na drugim brzegu rzeki Malše.
Na początku XVI wieku od północy, południa i wschodu oraz częściowo od zachodu dodano kolejną, trzecią już linię niskich murów, umieszczoną przed fosą i wzmocnioną otwartymi od wewnątrz bastejami o czworobocznym i w mniejszej ilości obłym obrysie. Wewnętrzne lico tych murów opierało się na ziemnym wale o dużej szerokości. Ich kurtyny miały aż 70 do 100 metrów długości, co wynikało z obsadzenia bastej cięższymi działami o większej donośności. Przed trzecią linią murów utworzony został jeszcze zewnętrzny przekop, również napełniany wodą z rzeki.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego oprócz niewielkich fragmentów murów ukrytych w gęstej zabudowie, najlepiej zachowanymi elementami są: czworoboczna baszta Železná Panna w południowo – zachodniej części obwodu oraz baszta Rabštejnská po stronie północno – zachodniej. Obie datowane są na XIV stulecie. Ponadto przy klasztorze dominikańskim zobaczyć można basztę poligonalną, oraz na południe od niego znacznie przebudowaną basztę cylindryczną z zewnętrznego pasa obwarowań i basztę półcylindryczną zwaną Otakarka.
pokaż basztę Rabštejnską na mapie
pokaż basztę Żelazna Panna na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.