Historia
Klasztor, podobnie jak miasto, ufundował czeski król Przemysł Ottokar II. České Budějovice zostały założone w 1265 roku, a klasztor prawdopodobnie powstawał wraz z nim. Wiadomo, iż jego lokatorem był rycerz Hirczo, burgrabia zvikovski, który wymierzył konwentowi teren przy miejskich murach obronnych. Klasztor miał wówczas otrzymać także łąkę po drugiej stronie rzeki Wełtawy. Dwa lata później Przemysł ufundował przy klasztorze kaplicę św. Małgorzaty (Markéty), a prezbiterium konsekrowano już w 1274 roku. Wznoszenie pozostałej części kościoła dominikańskiego Narodzenia Panny Marii ukończono w podstawowym zrębie zapewne w połowie XIV wieku, gdyż jeszcze w 1298 biskup pasawski Bernard udzielał odpusty za pomoc przy pracach budowlanych. Wraz z budową korpusu nawowego kościoła powstało także południowe i wschodnie skrzydło klauzury, dostawione do nieco starszego skrzydła zachodniego datowanego na drugą ćwierć XIV wieku. Ostateczne zakończenie prac budowlanych miało miejsce około trzeciej ćwierci tamtego stulecia (północne okno transeptu).
W kolejnych latach średniowiecza klasztor dominikański poddawany był licznym renowacjom i przekształceniom, zwłaszcza z powodu pożarów z lat 1381, 1463, 1521 i 1560 roku. W trakcie wojen husyckich nie został zniszczony, jednak od drugiej połowy XV wieku borykał się z problemami finansowymi. Zainteresowanie wstąpieniem do zakonu drastycznie spadło, przykładowo w okresie od 1525 do 1548 roku w klasztorze mieszkał sam przeor Bernard Bursatoris. Do 1587 roku zakon trwał w długiej stagnacji. Gmina przejęła niektóre budynki klasztorne, w okresie tym zaginęła również pierwotna biblioteka klasztorna. Niektóre zabudowania służyły za biura urzędników solnych i mennicę. Dopiero w 1560 roku klasztor został naprawiony, a kościół ponownie konsekrowany w 1574. Dominikanie wrócili do do niego w 1587 roku.
W drugiej połowie XVII wieku klasztor budějovicki przeszedł częściową wczesnobarokową przebudowę. Przekształcono między innymi zakrystię, okna i filary międzynawowe kościoła oraz dostawiono kruchtę. W 1723 miał miejsce najbardziej niszczący dla budowli pożar, po którym została ona radykalnie przebudowana w duchu baroku. W 1785 roku zakon dominikański został poddany kasacie w wyniku decyzji cesarza Józefa II Habsburga. Obiekt został przejęty przez pijarów, którzy założyli w nim kolegium, a tych z kolei w 1885 roku zastąpili redemptoryści. W drugiej połowie XX wieku w klasztorze istniała szkoła sztuki ludowej, biura, a nawet szkolna stołówka. W 1993 roku dokonano odkrycia średniowiecznych polichromii ściennych z XIV wieku.
Architektura
Klasztor został wzniesiony w pobliżu ujścia rzeki Malše do Wełtawy, tuż przy murach obronnych miasta, wewnątrz ich obwodu. Takie usytuowanie wpływać mogło na pełnienie przez konwent funkcji obronnych, choć była to najlepiej broniona naturalnymi warunkami część Budějovic. Konwent składał się z orientowanego na linii wschód – zachód kościoła Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny oraz położonych na południe od niego zabudowań klasztornych i czworobocznej wieży – dzwonnicy z XV wieku. Wieża ta w przyziemiu mieściła pierwotnie kaplicę św. Feliksa i Adaukta.
Kościół osiągnął formę trójnawowej bazyliki o sześciu przęsłach w korpusie, posiadającej krótki, trójprzęsłowy transept oraz prezbiterium o szerokości i wysokości równej nawie głównej z trójbocznym zamknięciem od strony wschodniej. Pierwotnie po jego północnej i południowej stronie znajdowały się kaplice, przy czym północą była ufundowana w 1267 roku kaplica św. Małgorzaty (Markéty). Obie kaplice prezbiterialne posiadały trójboczne zamknięcia po stronie wschodniej. Kościół połączony był dwoma portalami z krużgankami, natomiast komunikację wertykalną pomiędzy przyziemiem prezbiterium a górnym gankiem zapewniała klatka schodowa w wieżyczce, dostawionej do północnego ramienia transeptu, przy styku z boczną kaplicą. Jako, iż zachodnia część kościoła stanowiła zarazem część obwodu miejskich obwarowań, nie umieszczono w tej elewacji portalu wejściowego.
Wschodnią część prezbiterium wzmocniono od zewnątrz przyporami, zwieńczonymi dwuspadowymi daszkami sięgającymi wysokości gzymsu podokapowego. Środkowa i zachodnia część prezbiterium, jako sąsiadująca z kaplicami, nie potrzebowała już przypór, podobnie jak wzmocniona krużgankami południowa część korpusu. Przyporami zabezpieczono jeszcze od północy nawę główną i nawę północną, ale bez ściany zachodniej, będącej zarazem grubym miejskim murem obronnym. Wnętrze kościoła oświetlały ostrołuczne okna, w prezbiterium wysokie, przeważnie z dwudzielnymi maswerkami. Wysokie okno przebito także co ciekawe w elewacji zachodniej nawy głównej, oraz w szczytowej ścianie północnego ramienia transeptu. W utworzonym przez niego kącie z prezbiterium umieszczono rzygacz w postaci żaby, a kolejny w kącie transeptu i nawy głównej.
Wnętrze zarówno naw, transeptu, jak i prezbiterium zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi oraz sklepieniem sześciodzielnym we wschodnim zamknięciu prezbiterium. W korpusie nawowym przęsła uzyskały formę prostokątów w nawie głównej i kwadratów w odpowiadających im nawach bocznych. Żebra spływały tam na wsporniki wyrzeźbione na kształt ludzkich głów, zwierząt, czy motywów roślinnych (nawa północna) oraz prostsze piramidalne (nawa południowa) lub wtapiały się bezkonsolowo w mury filarów międzynawowych. Zdobione były także zworniki sklepienne (np. głowa Chrystusa). W prezbiterium żebra wysokich na 18,6 metrów sklepień przedłużono na wiązki służek podtrzymywanych przez wysoko osadzone konsole, które z kolei osadzono na pojedynczych obłych wałkach z zawieszonymi nad posadzką rzeźbionymi konsolami. Konsole te znalazły się na linii poszurów okiennych, a więc we wschodnim zamknięciu zostały osadzone niżej niż w pozostałej części prezbiterium. Ściany korpusu kościoła od XIV wieku, a prezbiterium od XIII wieku, pokrywały ścienne polichromie. Pośród nich wyróżniał się między innymi 10-metrowej wysokości Święty Krzysztof przedstawiony na elewacji południowego ramienia transeptu.
Zabudowania klasztorne w postaci trzech skrzydeł otaczających wewnętrzny wirydarz, umieszczono po stronie południowej kościoła. Najstarszą częścią było skrzydło zachodnie, stanowiące zarazem ścianę miejskich murów obronnych. Zabudowania zostały połączone ze sobą krużgankami ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, które od strony dziedzińca zaopatrzono we wspaniałe duże, ostrołukowe okna z maswerkami. Ściany pomiędzy łukami sklepień pierwotnie ozdabiały barwne polichromie. Pośrodku południowego skrzydła krużganków około połowy XIV wieku umieszczono gotycki aneks (tak zwaną Kaplicę Studzienną), służący za ochronę umieszczonej tam studni. Ściany aneksu na prawie całej szerokości przepruto wysokimi, ostrołucznymi oknami, pomiędzy którymi wewnątrz umieszczono na cokołach pilastry, na których zaś poprowadzono aż do cokołów żebra sklepienne, uzyskując wyjątkowo harmonijną i symetryczną przestrzeń eleganckiego pomieszczenia. Ze względu na studnię musiało ono znajdować się blisko refektarza, który zapewne wraz z położoną obok kuchnią mieścić się musiał w skrzydle południowym.
W przyziemiu skrzydła wschodniego przypuszczalnie mieścił się kapitularz, czyli sali w której codziennie gromadzili się na obrady zakonnicy pod przewodnictwem opata. Z transeptem kościoła zapewne sąsiadowała zakrystia, natomiast w południowej części mieścić się mogła sień wejściowa, fraternia oraz latryny z ujściami skierowanymi w stronę pobliskiej rzeki. Piętro skrzydła wschodniego najpewniej przeznaczone było na dormitorium, połączone z jednej strony tzw. nocnymi schodami z kościołem, a z drugiej strony z latrynami.
Stan obecny
Kościół w większości zachował do dzisiaj swój wczesnogotycki, surowy wygląd, barokowe przekształcenia dotknęły głównie korpusu nawowego, zarówno wewnątrz jak i wykroju okien. O wiele mniej szczęścia miały zabudowania klasztorne z których do dziś podziwiać możemy w oryginalnym kształcie jedynie zachowane krużganki, a zwłaszcza gotycki aneks południowy. Znacznej przebudowie uległa także wolnostojąca dzwonnica, o której średniowiecznych początkach świadczyć może jedynie pojedyncze, ostrołukowe okno w przyziemiu. Dawny klasztor zajmowany jest obecnie przez szkołę podstawową, kościół natomiast należy do diecezji České Budějovice.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.