Historia
Zamek został wzniesiony w latach sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych XIII wieku z inicjatywy Chvala z rodu Ronovców lub jego syna Čenka, być może na miejscu wcześniejszego gródka plemiennego. Čeněk jako pierwszy pisał się z Lipý. Zginął w 1278 roku wraz ze swym królem, Przemysłem Ottokarem II, w trakcie słynnej bitwy pod Suchymi Krutami. Następcą został wówczas jego syn Jindřich z Lipy, któremu przypisuje się murowaną rozbudowę obwarowań. W 1327 roku zamek został kupiony przez dalszą gałąź rodu Ronovców, panów z Dubé, za których dziesięć lat później podzamkowa osada uzyskała status miasta.
W XV wieku, na początku wojen husyckich, jeden z kolejnych potomków rodu, Hynek Hlaváč Berka z Dubé i Lipý stanął po stronie katolickiej. Gdy w 1426 roku ruszyła zbrojna wyprawa husyckich Sierotek pod wodzą Jana Roháča, wojska bożych bojowników zajęły miasto i zamek. Ten ostatni został powierzony Jindřichowi Berce z Dubé, który dla odmiany poparł stronę husycką, lecz już w 1435 roku warownia znalazła się w rękach prawowitego właściciela. Był nim mąż wdowy po Hynku, Zikmund Děčínský z Vartemberka.
W 1433 roku na rynku w Żytawie, z powodu udziału w napaściach i rabunkach, stracono jednego z członków rodu Zygmunta, Jana z Ralska Vartemberka. Pan Lipý przyłączył się wówczas do odwetowych najazdów na Łużyce, co z kolei sprowadziło w 1444 roku najazd Łużyczan ze Związku Sześciu Miast na zamek Zygmunta i jego zdobycie. Nowym władcą Českej Lípy został Jindřich Berka, a po śmierci jego czterej synowie Jarosław, Jerzy, Jan i Piotr, którzy posiadali Lipý do końca XV wieku. W ich czasach doszło wpierw do odbudowy warowni, a następnie, po pożarze z 1515 roku, do renesansowej przebudowy.
Na początku XVII wieku, po śmierci Adama, ostatniego z rodu Berków, nowym właścicielem Lipý został Jan Abraham ze Salhausen, a następnie jego brat Volf, który jednak utracił cały majątek po bitwie pod Białą Górą w 1620 roku. Warownię przejęli cesarscy urzędnicy, co spowodowało utratę znaczenia i pogarszanie stanu budowli. Kolejny cios zadały zamkowi wojska szwedzkie w 1643 roku w trakcie wojny trzydziestoletniej. Choć został on później częściowo naprawiony przez kolejną właścicielkę, Isabelę z Harrachu, to jednak nie miał większego znaczenia i nie wiadomo czy był na stałe zamieszkiwany. W drugiej połowie XIX duże zniszczenia zabytku spowodowała budowa cukrowni, a część zamku wykorzystywano jako magazyny i mieszkania dla żydowskich rodzin. W czasie drugiej wojny światowej znajdował się w nim obóz dla żołnierzy i jeńców francuskich oraz deportowanych robotników rosyjskich. Ostatnie wyburzenia na terenie zamku przeprowadzili urzędnicy państwowi w 1957 roku.
Architektura
Zamek zbudowano na błotnistym terenie przy odnodze rzeki Ploučnice, która po północnej stronie oddzielała warownię od wsi i późniejszego miasta. To ostatnie założono na wznoszący się ku północy terenie, z obwarowaniami na planie owalu obejmującego obszar około 9 ha. Pomimo, iż zamek znajdował się na przeciwnym brzegu rzeki, mury obronne jego podzamcza najpewniej łączyły się z obwarowaniami miejskimi, zapewne za pomocą kurtyn z arkadami przerzuconymi nad korytem. Oprócz bariery wodnej miasto nie miało własnego muru od strony zamku.
Pierwotne jego obwarowania były drewniano – ziemne i otoczone fosą, wzniesione na planie owalu. Jedynie w północnej części założenia zbudowano kamienną wieżę na planie koła o średnicy 12,6 metrów. Pełniła ona rolę stołpu, czyli wieży ostatecznej obrony na wypadek oblężenia i zdobycia fortyfikacji drewnianych. W okresie pokoju mogła spełniać rolę magazynu lub więzienia.
Na początku XIV wieku drewniano – ziemny obwód obronny został zastąpiony kamiennym murem obronnym o nieregularnym, wydłużonym kształcie. Bramę umieszczono po wschodniej stronie, a przy północno – zachodniej kurtynie zbudowano murowany, podpiwniczony, piętrowy dom mieszkalny. Pod koniec XIV wieku wzniesiono nowy pałac od strony południowej i wieżyczkę o funkcji latryny, wysuniętą w kierunku fosy poza obwód obronny od strony północnej w sąsiedztwie północno – zachodniego pałacu. Dom południowy zaopatrzono w dwie sklepione piwnice.
Po wojnach husyckich, po wschodniej stronie zamku wzniesiono wysunięty przed obwód murów czworoboczny budynek bramny oraz otoczono zamek (co najmniej od strony miasta) zewnętrznym murem parchamu. Pod koniec XV wieku podwyższono mury obronne, a na północy zbudowano nowy podsklepiony budynek, także wysunięty w przedpole przed obwód obronny.
Miejski mur obronny wzniesiono z obrobionych ciosów piaskowca, nadającym kurtynom 2 metry grubości i więcej niż 7 metrów wysokości. Zwieńczone były one krenelażem, a więc zapewne także i chodnikiem straży. Od XVI wieku był on przykryty gontowym dachem. Obwodu muru nie wzmacniały żadne baszty, w linii ustawiono jedynie cztery czworoboczne wieże bramne: Wiedeńską na zachodzie, Matki Bożej na północy, Świętokrzyską na wschodzie i Długą na południu. Przed nimi i głównym murem przebiegał szeroki na 7-10 metrów parcham, zamknięty od strony przedpola niższym i cieńszym murem oraz fosą. Ta ostatnia była napełniona wodą i szeroka na około 20 metrów.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się fragmenty murów obronnych zamku wraz z bramą, relikty sklepionych pomieszczeń południowego pałacu i sklepiona kolebkowo piwnica. Ruiny są udostępnione odpłatnie dla zwiedzających. Odcinki murów miejskich (zarówno głównego jak i zewnętrznego) widoczne są na dużej części dawnego obwodu, zwłaszcza po stronie zachodniej, północnej i północno – wschodniej, ale nigdzie w pełnej wysokości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.