Historia
Kościół został wybudowany w ostatniej ćwierci XIV wieku, z fundacji rodu Weitmile i miasta Česká Lípa, być może przy udziale strzechy budowlanej słynnego mistrza Petra Parléra (Beneš Krabica z Weitmile był wieloletnim kierownikiem budowy katedry św. Wita). Najstarsza pisemna wzmianka o jego istnieniu pojawiła się w 1389 roku. Wówczas to Hynek Berka z Dubé, właściciel Czeskiej Lipy, sprzedał burmistrzowi Hynkowi z Weitmile i miejskim radnym patronat ołtarza głównego nowo powstałej na przedmieściu kaplicy św. Krzyża. Dalsze wzmianki, związane głównie z nadaniami ołtarzy, odnotowano w latach 1391, 1394, 1402, 1406, 1409, 1422 i 1423.
W 1426 roku miasto spustoszył wielki pożar, nie wspomniano natomiast wówczas nic o kościele św. Krzyża, podobnie nie wzmiankowano o nim przez cały okres wojen husyckich ani w trakcie pożaru miasta z 1469 roku. Dopiero w 1491 roku miał być na nowo konsekrowany przez biskupa Petra. Następnie w 1493 roku papież Aleksander VI wydał specjalne odpusty na rzecz kościoła. Z przekazów tych wynikało, że prowadzona musiała być wówczas odbudowa lub przebudowa kościoła, trwająca mniej więcej od lat 60/70-tych do początku lat 90-tych XV wieku. Według starszej literatury w okresie tym wzniesiono nowe zamknięcie prezbiterium oraz strzechę dachową nad nawą, według nowszych badań przebudowany został wówczas cały kościół. Badania dendrochronologiczne ustaliły, iż więźbę dachową założono pod koniec lat 80-tych XV wieku.
W XVI wieku w kościele św. Krzyża głosili kazania protestanccy księża, lecz w 1622 roku Albrecht z Valdštejna przekazał go katolikom. W 1630 roku dobudowana została zewnętrzna klatka schodowa, zaś w 1675 roku założono kasetonowy strop. W XVIII wieku kościół został odnowiony, ale bez większych zmian w wyglądzie. Prawdopodobnie przetrwał bez strat pożary miasta z 1787 i 1820 roku, choć z czasem popadł w zaniedbanie tak duże, iż rozważano nawet jego rozbiórkę. W drugiej połowie XIX wieku na szczęście naprawę zlecono architektowi Josefowi Mockerowi, który przeprowadził renowację w latach 1896-1897, dobudowując przy okazji zakrystię po stronie północnej.
Architektura
Kościół wzniesiono na łagodnym zboczu, na wschodnich obrzeżach średniowiecznego miasta, przy dawnej drodze ze wschodu na zachód prowadzącej do Mimoň, po północnej stronie rzeki Ploučnice. Pierwotnie jego orientowana względem stron świata bryła otoczona była niewielkim cmentarzem.
Kościół wzniesiono jako budowlę jednonawową na planie stosunkowo wydłużonego prostokąta o wymiarach około 21,5 x 15 metrów, z węższym prezbiterium po stronie wschodniej. Zostało ono zamknięte wielobokiem (pięć boków ośmioboku) i w odróżnieniu od nawy wzmocnione zewnętrznymi przyporami. Charakterystyczną cechą kościoła stała się zachodnia kruchta: pięcioboczna, z pięciodzielnym sklepieniem żebrowym, a także późnogotycki bardzo wysoki dach korpusu, pierwotnie pokryty gontem i zwieńczony ośmioboczną latarnią. Dzięki temu uzyskano wyraźną gradację wysokości pomiędzy niską kruchtą i prezbiterium a wysoką środkową częścią budowli. Więźba dachowa utworzona została z kilku połączonych ze sobą, ale całkowicie odrębnych konstrukcji, ułożonych w dwóch pionowych częściach, podtrzymujących masywne krokwie o długościach dochodzących nawet do 17 metrów. Podstawę stanowił system wieńców, na których umieszczona została centralna konstrukcja dolnej części, podtrzymująca latarnię i więźbę jej ostrosłupowego dachu. Konstrukcję tą gęsto przepleciono poziomymi belkami, a zwłaszcza licznymi zastrzałami i krzyżami św. Andrzeja, dzięki czemu więźba działała jak sztywny, zwarty element przestrzenny.
Oświetlenie kościoła zapewniły wysokie, duże okna ostrołuczne, wypełnione przeważnie dwu i trójdzielnymi maswerkami, pod którymi na całym obwodzie kościoła (za wyjątkiem kruchty) poprowadzono gzyms oraz wysoki na około 1 metr cokół. Okna przebito ze wszystkich stron poza północną, co było zgodne ze średniowieczną tradycją budowlaną obiektów sakralnych. Ostrołukowy portal wejściowy umieszczono po południowej stronie nawy, kolejny osadzony był we wspomnianej kruchcie zachodniej, którą przykryto pięciodzielnym sklepieniem żebrowym, spiętym zwornikiem o kształcie podwójnej rozety. Na zewnątrz kruchtę otwarto dwoma lekko ostrołucznymi arkadami o bogatym, plastycznym profilowaniu, które wraz z gruszkowym profilowaniem żebra na osi podzieliło centralny filar przedsionka. Filar osadzono na nieregularnym, wielobocznym cokole. Obydwa portale otrzymały ostrołuczne archiwolty oraz bogate profilowanie wałkami i wklęskami, wybiegającymi z prostych cokołów. Profilowania nie przedzielono żadnymi konsolami lub kapitelami.
Wnętrze kościoła było stosunkowo proste. Nawę pomimo jej sporych rozmiarów przykrywał drewniany strop pozbawiony jakichkolwiek murowanych filarów, a od prezbiterium oddzielała ją lekko ostrołuczna, nieprofilowana arkada tęczy. Nie wiadomo czy w średniowieczu zasklepione było prezbiterium, a jeśli tak to w jakiej formie.
Stan obecny
Pomimo wszystkich nowożytnych przekształceń kościoła i jego gruntownej przebudowy pod koniec XIX wieku, budowla pozostaje dziś praktycznie w swojej średniowiecznej formie. Oprócz murów obwodowych charakterystyczna więźba dachowa przynajmniej częściowo ma średniowieczny rodowód i jest jedną z nielicznych zachowanych na terenie Czech (więźby dachowe przetrwały także w kościele klasztornym Niepokalanego Poczęcia Marii Panny w Ołomuńcu, kościele św. Mikołaja w Lounach, czy w kościele Wszystkich Świętych w Litomierzycach oraz w domu mieszczańskim zwanym Kalich). Szczególnie cenna jest również kruchta zachodnia, nie posiadająca wyraźnych analogii na terenie Czech. Nowożytna jest klatka schodowa przy fasadzie zachodniej, zakrystia oraz sklepienie w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Panáček J., Kostel sv. Kříže v České Lípě a stavebně historická analýza krovu jeho stanové střechy, „Průzkumy památek”, roč. X, 1/2003.
Panáček J., Gabriel F., Kostel sv Kříže na českolipském předměstí [w:] Bezděz, vlastivědný sborník Českolipska, roč. 6, 1997.