Historia
Kościół w Čelákovicach wzniesiono prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku, najpewniej od razu w całości w jednej fazie budowlanej. Co najmniej raz został on spalony, najpewniej w okresie husyckim. Po odbudowaniu nadal służył funkcjom parafialnym, a w XVI wieku, po przebudowaniu i odnowieniu, przez pewien okres wspólnocie protestanckiej. W pierwszej połowie XVII wieku powrócił w ręce katolików i został przebudowany około 1653 roku. Kolejne, tym razem barokowe przekształcenia miały miejsce w latach 1712-1713 i w drugiej połowie XVIII wieku.
Architektura
Kościół usytuowano w najwyższym miejscu nadrzecznego cypla, na południowym brzegu Łaby, na terenie niewielkiego gródka zlokalizowanego w pobliżu przeprawy rzecznej. Pierwotnie składał się on z prostokątnej w planie nawy o szerokości wewnętrznej 7,3 metra i długości rekonstruowanej na około 10 metrów. Grubość murów nawy wahała się od 1,4 do 1,7 metra, a wysokość przed założeniem sklepienia wynosiła około 9,7 metra. Po jej zachodniej stronie na osi kościoła umieszczono czworoboczną wieżę o bokach długości 5,1 metra. Nie wiadomo jak wyglądała część wschodnia kościoła. Mogła to być półkolista apsyda lub ewentualnie czworoboczne, wąskie prezbiterium.
Wewnątrz najniższa kondygnacja wieży składała się tylko z trzech ścian z przejściem przesuniętym ku południowi o szerokości 0,9 metra po stronie wschodniej, przeprutym w murze nawy. Ciasna komora w przyziemiu wieży otrzymała 2,1 metra szerokości i 3,7 metra długości oraz sklepienie krzyżowe. Oświetlenie zapewniało jedno okno szczelinowe w ścianie południowej i jedno w północnej. Przestrzeń na pierwszym piętrze wieży była już mniejsza, gdyż wzniesiono ścianę wschodnią, przez co utworzono pomieszczenie o długości boków 2,6 metra. Oryginalnie przykrywał je płaski strop, a oświetlały romańskie okna od zachodu i południa. Pomieszczenie skomunikowane było długim na 2,7 metra, zwieńczonym kolebką korytarzem o szerokości 1,1 metra z emporą w nawie. Wnętrze drugiego piętra wieży podzielono na dwie komory, przy czym mała komora wschodnia o wymiarach 3,4 x 1,7 metra usytuowana została w grubości muru tak, że część znalazła się we wschodniej ścianie wieży, a część w zachodniej ścianie nawy. Funkcja tego sklepionego kolebką pomieszczenia nie jest do końca jasna, ale prawdopodobnie było to schronienie, czy to dla kosztowności, czy dla ludzi. Powyżej w wieży znajdowały się jeszcze dwie kondygnacje, z których najwyższa służyła do zawieszania dzwonów.
Wnętrze nawy oświetlały wysoko przeprute, obustronnie rozglifione, półkoliście zamknięte okna: jedno w ścianie północnej i dwa w ścianie południowej. Dostęp do środka był możliwy dzięki portalowi umieszczonemu w centralnej części południowej ściany. Wewnątrz zachodnią partię nawy zajmowała empora, podparta dwoma okrągłymi w przekroju kolumnami i dwoma przyściennymi lizenami, pomiędzy którymi rozpostarto trzy półkoliste arkady. Emporę zwieńczono, najpewniej na późniejszym etapie, dwoma przęsłami sklepienia krzyżowego, a na piętrze w ścianie zachodniej nawy utworzono dwie duże półkoliste nisze. Nie wiadomo jak empora była skomunikowana z gródkiem, jednak portal na piętro musiał się znajdować albo w ścianie zachodniej wieży, albo w południowym murze nawy (północny nie nosi śladów przemurowań). Nie ma także pewności jak skomunikowana była empora z wnętrzem nawy. Kościół nie posiadał schodów w grubości muru, nie było miejsca na schody w samej nawie, jedyna więc możliwość dotyczyła pomieszczenia w przyziemiu wieży. Ciekawostką pozostaje również prostokątny otwór w północnej ścianie nawy. Przypisywano mu funkcję albo pierwotnego portalu wejściowego na poddasze, albo portalu wiodącego na domniemane drugie piętro empory. Wydaje się jednak, iż z powodu wysokiego umieszczenia była to jednak tylko zwykła wnęka, służąca na przykład do zawieszenia małego dzwonu.
Stan obecny
Z pierwotnego, romańskiego kościoła do dnia dzisiejszego zachowały się mury obwodowe korpusu nawowego oraz wieży zachodniej. Cześć wschodnia świątyni nie przetrwała w oryginalnym kształcie i pozostaje nieznana, gdyż zastąpiło ją nowożytne, trójbocznie zamknięte prezbiterium. W okresie baroku wzniesiono również nową kruchtę i zakrystię oraz przekształcono wnętrze i większość otworów okiennych oraz wejściowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Špaček J., Varhaník J., K románské podobě kostela v Čelákovicích [w:] Dějiny staveb. Sborník príspevku z konference Dejiny staveb, red. J.Anderle, Plzeň 2016.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.
Strona internetowa romarch.cz, Čelákovice – konstrukční principy výstavby a mladší transformace.