Historia
Tereny późniejszego miasta Čáslav zasiedlone zostały przez Słowian między IX a X wiekiem. Wzniesiony przez nich w XI stuleciu gród prawdopodobnie powstał na miejscu starszej osady z późnej epoki brązu i okresu halsztackiego. Jego duże znaczenie wynikało z usytuowania na szlaku z Czech na Morawy i Śląsk (tzw. szlak haberski). Po raz pierwszy Čáslav odnotowany został w źródłach pisanych w dokumencie z 1052 roku, będącym XII-wiecznym falsyfikatem. W 1165 roku wspomniany został kasztelan Předboj, w 1175 roku Budivoj, a w 1207 roku niejaki Petr. Na początku XIII wieku Čáslav nadał nazwę całemu regionowi, ale gród jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku zaczął zanikać, zapewne w związku z ogólnym przeżywaniem się systemu grodowego.
Królewskie miasto Čáslav powstało około połowy XIII wieku za panowania Przemysła Ottokara II. Ten ważny ośrodek, mieszczący się na srebronośnych terenach, już od początku postanowiono zabezpieczyć murowanymi obwarowaniami. Wiadomo, iż król Przemysł Ottokar II zwracał się do nieznanej z nazwy osady z prośbą o przysłanie ludzi do pomocy przy pracach nad przekopem w Čáslaviu, który mógłby w niespokojnych czasach służyć także jako refugium dla władcy i pobliskich mieszkańców. Murowane fortyfikacje (mur głównego obwodu łącznie z basztami) zaczęto wznosić w świetle badań archeologicznych już w połowie XIII wieku, z natężeniem prac pod koniec tamtego stulecia, jako że po raz pierwszy odnotowano ich istnienie już w 1307 roku. Niedługo po wzniesieniu głównego pierścienia, rozpoczęto prace nad zewnętrznym murem parchamu (jeszcze bez baszt), a do końca pierwszej połowy XIV stulecia podwyższeniu uległa wieża bramy Brodskiej.
Na początku XIV wieku rozwój Čáslavia przyćmiony został przez założenie miasta Kutna Horá. Zradzić próbowały temu rządy dynastii Luksemburgów, w trakcie których miasto otrzymało szereg przywilejów. Karol IV zaliczył Čáslav do grupy miast królewskich, które w 1362 roku miały gromadzić zapasy i broń na wypadek międzynarodowego konfliktu. W Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego przygotowanego w latach 1349-1353, Čáslav znalazł się między ośrodkami które nigdy nie miały zostać odłączone od dóbr królewskich, nawet na zasadzie zastawu.
W latach 80-tych i 90-tych XIV wieku bliżej nieznane zdarzenia przyniosły čáslavskim mieszczanom szkody, a kolejne miały nadejść wraz z wybuchem wojen husyckich. W ich trakcie Čáslav początkowo wielokrotnie gościł w swych murach Zygmunta Luksemburczyka, gdy ten objeżdżając królestwo próbował zorganizować obronę przeciwko buntownikom. W trakcie wielkiej ofensywy husyckich prażan w 1421 roku Čáslav został zajęty i splądrowany (zwłaszcza klasztor franciszkański). Jeszcze w tym samym roku w mieście zebrało się tymczasowe zgromadzenie obradujące nad dalszymi rządami w Czechach, radzące ponownie w kolejnym roku, gdy jako namiestnik wielkiego księcia litewskiego Witolda przybył wraz z oddziałami zwerbowanymi w Polsce Zygmunt Korybutowicz. Także w kolejnych latach wojny Čáslav pełnił rolę silnej ostoi dla husytów, którzy prawdopodobnie zmodernizowali obwarowania zewnętrznego obwodu.
Z wojen husyckich Čáslav wyszedł zadłużony. W 1437 roku Zygmunt Luksemburczyk musiał wydać mieszczanom na 15 lat przywilej zwalniający z królewskich obciążeń, zdając sobie sprawę z wciąż dużego znaczenia położonego w centrum kraju miasta. Niestety na początku lat 50-tych XV wieku Čáslav nawiedził niszczący pożar, którego skutki próbował rekompensować w trakcie swego panowania Władysław Pogrobowiec. Zarówno on, jak i kolejni władcy potwierdzali i rozszerzali mieszczanom przywileje. W 1502 roku rada miejska zadecydowała o wzmocnieniu obwarowań (być może dotyczyło to budowy trzeciej linii muru, barbakanów przed bramami, niektórych baszt zewnętrznego muru parchamu), jednak już w 1522 roku wielki pożar zniszczył Čáslav i uszkodził jego mury miejskie. Król Ludwik Jagielloński musiał ponownie, tym razem na 10 lat, oswobadzać mieszczan z podatków i powinności. Wiadomo, iż prace naprawcze trwały jeszcze w drugiej połowie XVI wieku, zwłaszcza w okolicy zniszczonego dawnego klasztoru franciszkańskiego.
W pierwszej połowie XVII wieku, w obliczu rozwijającej się sztuki wojennej, średniowieczne obwarowania okazały się niewystarczające i podczas wojny trzydziestoletniej miasto zostało dwukrotnie zdobyte przez Szwedów. Nieprzydatne i zniszczone mury miejskie częściowo rozebrano w XVIII i XIX wieku.
Architektura
Miasto Čáslav założono na terenie sąsiadującym z wczesnośredniowiecznym grodem, usytuowanym na wyspie pośród małej rzeki Brslenky. Po ufundowaniu miasta rzeka ta uzyskała bardziej proste koryto, zabezpieczające nowy ośrodek od zachodu i częściowo południa. Ponadto w bliżej nieznanym okresie jej wody zatamowano, tworząc na tym odcinku podłużny staw, po raz pierwszy odnotowany w 1371 roku. Zachodnia część miasta, z ulokowanym w niej gotyckim kościołem farnym św. Piotra i Pawła (powstałym na miejscu romańskiego kościoła św. Michała) i klasztorem franciszkańskim, była najwyżej położona i opadała w kierunku wschodnim. Poza obszarem fortyfikacji miejskich pozostało zachodnie wzniesienie o wymiarach około 200 x 30 metrów, na którym pierwotnie znajdowała się główna część grodu.
Obwód miejskich murów obronnych założono na planie wydłużonego z grubsza na linii północ – południe owalu, obejmującego obszar około 16 ha. W jego wnętrzu równomiernie rozłożone działki i układ ulic otaczały obszerny, prostokątny w planie rynek. Miasto nie posiadało uliczki podmurnej, ale na większości obwodu tylne (sąsiadujące z obwarowaniami) części działek przez długi czas pozostawały niezabudowane i przeznaczone na ogrody i sady, a w konsekwencji dostęp do murów był stosunkowo wygodny. Dominantą miasta był wspomniany kościół farny z wysoką wieżą wzniesioną na przełomie XV i XVI wieku, oddaloną jednak dość znacznie od murów miejskich. W kontakcie z obwarowaniami była natomiast część zabudowań klasztornych franciszkanów, usytuowanych na południe od kościoła św. Piotra i Pawła z widokiem na staw i ujście Brslenky.
Obwarowania Čáslavia składały się z obwodu głównego muru, parchamu z murem zewnętrznym, fosy, ziemnego wału, a także na niektórych odcinkach jeszcze jednego muru i przekopu. Główny mur otrzymał w przyziemiu od 2,2 do 2,5 metrów grubości, wysokość dochodzącą do około 8 metrów, oraz zwieńczenie w postaci chodnika straży chronionego przedpiersiem z krenelażem. Ten ostatni składał się z merlonów o długości około 2 metrów, rozdzielonych około 1 metrowymi przerwami. Każdy merlon był pełny, znaczy nie przepruty otworami strzeleckimi. Chodnik straży nie był zadaszony, jedynie w koronie merlonów osadzono pochyłe daszki. Dostęp do niego najpewniej zapewniały murowane schody dostawiane do elewacji od strony miasta.
Pierścień muru obronnego wzmocniono licznymi, czworobocznymi, półokrągłymi i cylindrycznymi basztami. Były one dość równomiernie rozmieszczone na całym obwodzie, choć długa kurtyna mogła się znajdować po zachodniej stronie bramy Brodskiej, na północ od bramy Chrudimskiej oraz po najbezpieczniejszej, chronionej stawem i wysokim brzegiem stronie zachodniej. Szacuje się, iż w sumie baszt było około 38, co dawało odstępy pomiędzy nimi wynoszące około 25-30 metrów, a więc odległość pozwalającą na skuteczny strzał z kuszy. Większość baszt wysunięta była w stronę przedpola przed lico murów i miała formę półkolistą, zamkniętą. Ich najniższe kondygnacje były ciasne i ciemne, zapewne dostępne jedynie z góry, klapą w stropie. Nie wiadomo jak wyglądały górne kondygnacje, poza faktem, iż baszty przewyższały o jedno piętro korony przyległych kurtyn i zwieńczone były krenelażem. W późniejszym okresie część z nich zaopatrzona została w szachulcową nadbudowę i przykryta dachami kalenicowymi lub ostrosłupowymi. Nie wiadomo również czy baszty były skomunikowane przejściami z chodnikiem straży na murach. Co prawda odkryto w zachodniej części obwodu jeden taki otwór na wysokości odpowiadającej kurtynie, ale mogło to być wejście do wykusza latrynowego lub przejście z jednego piętra baszty na drugie.
Pośród baszt wyróżniały się cztery usytuowane na tyłach klasztoru franciszkańskiego, o nietypowej owalnej w planie formie. Powstały one w tym samym okresie co reszta obwarowań głównego obwodu, dlatego ich odmienny kształt wyjaśnić można jedynie udziałem w budowie innego warsztatu, związanego z zakonnikami. Nieliczne baszty czworoboczne (np. w południowo – zachodniej części miasta) najpewniej wzniesione zostały na skutek późniejszej rozbudowy.
Przed pierścieniem głównego muru utworzony został szeroki na 10-15 metrów parcham. Najwęższy był on po stronie zachodniej, sąsiadującej ze stawem. Od strony zewnętrznej chroniony był grubym na 0,6-0,8 metra, niskim murem, według weduty Willenberka zwieńczonym w podobny sposób jak mur główny, wewnętrzny, ale tylko na niektórych odcinkach, gdyż zastosowano na nim również pełne przedpiersie, przebite otworami strzeleckimi (być może powstało ono jako efekt późnośredniowiecznej przebudowy). Zewnętrzny mur wzmacniały niskie baszty o obrysie wielobocznym i półkolistym, oraz co najmniej dwie czworoboczne: w północnej i południowo – zachodniej części obwodu. W odróżnieniu od baszt głównego obwodu były one dostawiane na różnych etapach rozbudowy i rozmieszczone bardzo niesymetrycznie, w odstępach od 40 do nawet 100 metrów (zapewne starano się wzmocnić najbardziej zagrożone odcinki). Choć przewyższały nieco kurtyny zewnętrznego muru, miały tylko po jednej kondygnacji, ze ścianami przebitymi niewielkimi, prostokątnymi otworami szczelinowymi o wewnętrznym rozglifieniu i bez ościeży. Ich rozmieszczenie wskazuje, iż baszty zakładano w opadającym ku fosie terenie.
Do miasta prowadziły trzy główne bramy: Brodská (Jeníkovska) od południa, Kolínská (Górna, Praska) od strony północnej i Hradecka zwana też Chrudimską od strony wschodniej. Komunikację uzupełniła położona za kościołem farnym mniejsza brama Žižkova po stronie północno – zachodniej, wiodąca na teren tzw. gródka gdzie wcześniej funkcjonował wczesnośredniowieczny gród. Brama Górna umieszczona była w wieży na rzucie czworoboku, prawdopodobnie pierwotnie niezadaszonej, pozostałe natomiast znajdowały się w niskich, czworobocznych budynkach bramnych (według weduty Willeberka wyższych nieco od kurtyn murów) flankowanych przez potężniejsze od innych baszt cylindryczne wieże przybramne. Taką wysoką, masywną wieżą chroniona była nawet północno – zachodnia furta, która posiadała własne przedbramie na wysokości parchamu, oddalone o około 30 metrów w stronę północną (taką odległość trzeba było przebyć międzymurzem do furty zewnętrznej by wyminąć brzeg stawu, dopiero w XVI wieku po powiększeniu obszaru stawu pierwotną furtę zamurowano, przebito nową w jednej z baszt głównego obwodu, a do zewnętrznej furty dostawiono rampę). Budynki bramne głównych wjazdów do miasta przedłużone zostały szyjami na całą szerokość międzymurza i zapewne pod koniec średniowiecza zakończone obłymi lub wielobocznymi barbakanami umieszczonymi przed główną fosą, na terenie zewnętrznego przekopu. Od czoła barbakany mogły posiadać czworoboczne wieże bramne.
Brama Brodská chroniona była zachowaną do dziś cylindryczną wieżą zwaną Ottokarową, o zewnętrznej średnicy 8 metrów przy grubości murów przyziemia 2,3 metra i wysokości partii murowanej wynoszącej 22 metry. Jej ciemne i ciasne przyziemie, od zewnątrz opatrzone cokołem, było minimalnie wysokie na 8 metrów i dostępne jedynie przez otwór w stropie. Na pierwszym piętrze znajdował się jedyny w średniowieczu portal wejściowy, skierowany w stronę przejazdu bramnego. W części południowej tego piętra, ale na wysokości około 2 metrów nad podłogą, znajdowało się bardzo wąskie, lancetowate okno. Kolejne wąskie otwory okienne znajdowały się po tej samej stronie na drugim i trzecim piętrze, przy czym wszystkie kondygnacje wieży wydzielone zostały wyraźnymi uskokami muru. Charakterystyczne ościeża owych okien, zwłaszcza wysokiego otworu na pierwszym piętrze, skłaniają do przypuszczeń, iż pierwotnie przeznaczone były dla innej, być może sakralnej budowli (lub pochodziły z jakiegoś rozebranego w średniowieczu budynku), a wykorzystane zostały z racji znacznej wąskości przypominającej otwory strzeleckie.
Przed zewnętrznym murem parchamu przebiegała poprzedzona ziemnym wałem fosa. Miała ona 20-25 metrów szerokości oraz około 4 metry głębokości. Otaczała ona całe miasto, jedynie po stronie zachodniej, gdzie dodatkową obronę zapewniał staw, była węższa. Co więcej na niektórych odcinkach o najprzystępniejszych warunkach terenowych (północna, południowa i południowo – wschodnia część miasta) przed fosą, na ziemnym wale, funkcjonowała jeszcze trzecia linia niskiego muru, wyposażona w otwory strzeleckie i drobne baszty. Mur ten poprzedzony był zewnętrznym przekopem oraz kolejnym ziemnym wałem.
Stan obecny
Obwarowania w Čáslaviu to obecnie jedne z najlepiej zachowanych średniowiecznych fortyfikacji miejskich na terenie Czech, wciąż widoczne na około 1/3 obwodu. Do dnia dzisiejszego przetrwały liczne fragmenty muru obronnego, głównie po zachodniej i południowej stronie, z kilkoma częściowo zachowanymi basztami i widocznym gdzieniegdzie zarysem fosy. Najcenniejszym zachowanym zabytkiem fortyfikacji jest wieża bramy Brodskéj (tzw. Wieża Ottokara), niestety znacznie przekształcona w czasach nowożytnych, co utrudnia badania nad jej pierwotnym wyglądem, oraz najwyżej zachowany, długi na około 16 metrów fragment głównego muru zlokalizowany za kościołem farnym.
pokaż wieżę bramy Brodskiej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.