Historia
Pierwszym kościołem parafialnym w Čáslaviu był powstały około połowy XII wieku, romański kościół św. Michała. Prawdopodobnie powstał on z inicjatywy rodu panów z Chlumu, którzy otrzymali od króla pobliskie ziemie w zastaw. Pierwsze skąpe pisemne informacje o świątyni zaczęły się pojawiać dopiero na początku XIV wieku. Wówczas to patronat nad kościołem został przekazany przez ród z Chlumu na komandorię zakonu krzyżackiego w Drobovicích. Być może wtedy lub pod koniec XIII wieku w rozwijającym się mieście zaczęto wznosić prezbiterium nowego kościoła, lecz nie jest pewne kiedy zostało ono konsekrowane i jak je powiązano ze starszą świątynią. Prawdopodobnie było osobną budowlą, choć wciąż pod wezwaniem św. Michała. Kolejna informacja o kościele powstała w 1325 roku, kiedy to patronat nad nim przejął klasztor w Sedlcu.
Około połowy XIV wieku wybudowano trójnawowy korpus i jednocześnie kaplicę Matki Boskiej, obecnie św. Anny. Być może właśnie wtedy dokonano ponownej konsekracji, połączonej ze zmianą wezwania na św. Piotra i Pawła. Kolejne lata XIV i XV wieku były okresem upiększania budowli nowymi ołtarzami, których wstawiono siedem lub osiem. Ilość ta wskazywałaby na duże zasoby finansowe ówczesnego Čáslavia, co potwierdziło rozpoczęcie budowy wyniosłej wieży pod koniec XIV stulecia.
W 1452 roku kościół został zniszczony przez pierwszy wielki pożar, w rezultacie którego doszło do napraw i pewnych przekształceń. Na północnej stronie korpusu dobudowany został nowy aneks, przez co zachodnie wejście do kaplicy Matki Bożej musiało zostać zamurowane. W 1491 lub 1494 ukończono prace nad wieżą, lecz niestety już w 1522 roku kolejny pożar zniszczył świątynię. Uszkodzenia były na tyle znaczne, iż musiano wznieść nowe filary i sklepienia w nawach, wymienić dachy, a północno – zachodni narożnik w obawie przed zawaleniem wzmocniono masywną przyporą. Dodatkowo od strony północnej powstała kruchta.
W 1600 roku kolejny, lecz zapewne mniejszy pożar zniszczył dach wieży. Nie oszczędzały budowli także zawieruchy wojenne. W okresie wojny trzydziestoletniej, w latach 1618-1627 kościół był kilkakrotnie splądrowany, a ponownie spustoszyli go szwedzcy najemnicy w 1643 roku. Po ustaniu konfliktu rozpoczęto naprawy połączone z przekształceniami barokowymi, które dotknęły głównie wnętrza i wyposażenie świątyni. Prace kontynuowano w XIX wieku w stylistyce neogotyckiej, przerwane pożarem z 1841 roku, który zniszczył przede wszystkim więźby dachowe zabytku.
W latach 1908-1911 pod kierunkiem architekta Kamila Hilberta przeprowadzono rozległe remonty i częściową regotyzację kościoła. Podczas prac tych w jednej z nisz znaleziono szczątki uważane za pozostałość sławnego husyckiego przywódcy Jana Žižki. Choć nie ma na to bezsprzecznych dowodów, to jednak wnioski z badań antropologicznych odpowiadają temu, co wiadomo o słynnym wodzu.
Architektura
Kościół św. Piotra i Pawła pierwotnie był romańską budowlą składającą się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, półkolistej apsydy po stronie wschodniej i czworobocznej, kwadratowej wieży na osi fasady zachodniej. Po lokowaniu ufortyfikowanego miasta znalazł się on wraz z przyległym cmentarzem przy północno – zachodnim narożniku podłużnego rynku, w niedalekiej odległości od miejskiego muru obronnego, od którego jednak oddzielony był rzędem zabudowań.
W swym ostatecznym kształcie z końca okresu średniowiecza kościół był już sporą, gotycką, trójnawową budowlą halową z prezbiterium o szerokości nawy głównej, zakończonym trójbocznie po stronie wschodniej. Przy jego północnej ścianie znajdowała się zakrystia, a właściwie pierwotny, romański kościół. Do jego zachodniej części dostawiono wschodnią ścianę nawy północnej, a od strony północnej, od połowy XIV wieku sąsiadować z nim zaczęła gotycka kaplica Matki Boskiej, wzniesiona na tym samym etapie co korpus nawowy. Otrzymała ona prostokątny, podłużny kształt i zakończenie trójboczne, wzmocnione wysokimi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono ostrołukowe okna. Od połowy XV wieku kaplica Matki Boskiej sąsiadowała od zachodu z prostokątną w planie dobudówką, która od północy otrzymała w XVI wieku kruchtę. Dominantą południowej części kościoła została wyniosła, czworoboczna wieża, usytuowana pomiędzy wschodnią ścianę nawy południowej, a południową ścianą prezbiterium.
Prezbiterium kościoła otrzymało dwa prostokątne przęsła przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz wschodnie wieloboczne zamknięcie zwieńczone sklepieniem sześciodzielnym. Od zewnątrz prezbiterium opięto typowymi uskokowymi przyporami, lecz dwie z nich (wschodnie) w późniejszym okresie otrzymały wyjątkową formę na skutek oddalenia szkarp od ścian prezbiterium i utworzenia półkolistych arkad. Wewnątrz sklepienia oparto na wiązkach służek o gruszkowych profilach, wychodzących z przeważnie smukłych, kielichowatych kapiteli do których spływały żebra. Także gruszkowate w przekroju żebra spięto pośrodku przęseł zwornikami: we wschodnim zamknięciu w postaci gwiazdy, w środkowym przęśle z wymodelowanym barankiem i z gołębiem w zachodnim przęśle.
Korpus nawowy otrzymał cztery prostokątne przęsła w nawie głównej i po cztery zbliżone do kwadratów przęsła w nawach bocznych. Te ostatnie w większości przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, natomiast nawę główną w okresie późnego gotyku przykryto sklepieniem sieciowym, opartym na dwóch parach smukłych, ośmiobocznych filarów i jednej parze zachodnich filarów czworobocznych, wzniesionych w pierwszej połowie XVI wieku. Wzniesiona wraz z korpusem kaplica Matki Boskiej przykryta została ponad dwoma przęsłami sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim, wielobocznym zamknięciem.
Wieża południowo – wschodnia posadowiona została na cokole, a jej zewnętrzne elewacje przedzielono horyzontalnie gzymsami kordonowymi. Najstarsze okna wieży były wąskie, zwieńczone ostrymi łukami. Obok nich od południa usytuowano okrągłą wieżyczkę komunikacyjną, wyżej zaś kolejne piętra otrzymywały coraz większe okna wypełnione laskowaniem i maswerkami. Wejście do wnętrza wieży prowadziło ze wschodniej ściany nawy południowej, ostrołucznym, profilowanym portalem, za którym znalazło się sklepione krzyżowo pomieszczenie z profilowanymi gruszkowo żebrami opartymi w narożnikach na subtelnych konsolach (jedna z nich otrzymała kształt maski). Podsklepione piętro wieży otwarto na nawę boczną ostrołuczną arkadą.
Stan obecny
Kościół pomimo zniszczeń i przekształceń nowożytnych, które próbowała cofnąć regotyzacja z początku XX wieku, jest dziś wyjątkowo cennym zabytkiem gotyku, w niezwykły sposób stopionym ze starszym romańskim kościołem św. Michała, przekształconym dziś w zakrystię. Kościół pełni nadal funkcje sakralne, dlatego otwarty może być wyłącznie w trakcie nabożeństw lub w uzgodnieniu z pobliskim muzeum, choć jego wyniosła wieża w sezonie turystycznym udostępniona jest dla turystów jako platforma widokowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.