Historia
Osada Budyně była własnością królewską, na terenie której znajdował się dwór, wzmiankowany już w 1173 roku. W latach 60-tych XIII wieku w Budyně często przebywał król Przemysł Ottokar II, z inicjatywy którego wzniesiony został wówczas zamek. U sąsiedztwie jego podzamcza pod koniec XIII stulecia rozwinął się ośrodek miejski, zarządzany przez biskupa miśnieńskiego Bernharda z Kamenicy, jednego z głównych doradców króla Wacława II. Po jego śmierci w 1296 roku, zastąpiła go królewska ciotka, polska księżna Gryfina Halicka, opiekunka Ryksy Elżbiety, córki króla polskiego Przemysła II, zaś po wstąpieniu na tron dynastii Luksemburgów, w 1336 roku Jan I przekazał miasto i zamek Zbynkowi Zajícowi z Valdeka, z którym wymienił się za zamek Žebrák. Dobra budyńskie stały się odtąd aż do XVII wieku podstawą gospodarczą rodu Zajíców.
Miejskie mury obronne Budyně nad Ohří po raz pierwszy odnotowane zostały w źródłach pisanych w 1376 roku. Wydaje się więc, iż prace budowlane nad nimi rozpoczęto najwcześniej na początku XIV wieku. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XV wieku uniknęły większych zniszczeń związanych z okresem wojen husyckich, pomimo ciągnących okolicznymi szlakami wojsk.
Szybki rozwój miasta i zamku rozpoczął się w drugiej połowie XV wieku za Jana Zajíca z Hazmburka, jednego z najznaczniejszych polityków swej doby. Wiadomo, iż w 1451 roku musiał on rozsądzić spór pomiędzy mieszczanami budyńskimi a okolicznymi wieśniakami o nocną służbę na murach miejskich. W 1468 roku natomiast w trakcie konfliktu czesko – węgierskiego wpuścił do miasta wojsko króla Macieja Korwina, przez co Budyně było następnie oblegane przez księcia Henryka ziębickiego, choć atak nie powiódł się z powodu odsieczy przyprowadzonej przez Zajíca. Rozwój miasta miał także miejsce za kolejnego Jana Zajíca, który objął Budyně w 1515 roku i dzierżył do śmierci w 1553, dokonując w międzyczasie późnogotyckiej przebudowy zamku. W 1520 roku potwierdził on ważną umowę między mieszczanami i okolicznymi wieśniakami o podziale obowiązków związanych z dbaniem o miejskie obwarowania. Wydaje się, iż w czasach Zajíców obwarowania miejskie przeszły późnogotyckie naprawy i modernizację, zwłaszcza na najbardziej zagrożonym wschodnim odcinku z dwoma bramami.
Podobnie jak w większości innych ośrodków miejskich mury obronne Budyně zaczęły tracić na znaczeniu wraz z rozwojem artylerii. Uszkodzone mogły zostać w trakcie walk wojny trzydziestoletniej oraz w 1759 roku po zdobyciu i spaleniu zamku przez armię austriacką. Na początku XIX wieku znajdowały się już w stanie zaawansowanej ruiny, wkrótce też zostały w dużej części rozebrane lub przebudowane na domy mieszkalne (wieża północno – wschodnia).
Architektura
Miasto założono na płaskim terenie w zakolu rzeki Małej Ohrzy, wpadającej po stronie północnej do większego koryta Ohrzy. Od południa Budyně zabezpieczał połączony z Małą Ohrzą mniejszy strumień oraz podmokłe tereny usiane kilkoma jeziorami. Kamienne mury obronne wzniesiono na planie zbliżonym do czworoboku z krótszym odcinkiem zachodnim, który łączył się z obwarowaniami zamku. Siedziba królów, a później Zajíców położona była na niewielkim wywyższeniu terenu, oddzielonym od miasta przekopem oraz niskim murem.
Obwarowania miejskie objęły obszar o powierzchni około 5,6 ha, z dwoma głównymi ulicami po stronie wschodniej, łączącymi się z centralnie umieszczonym, nieregularnym w planie rynkiem, zajmowanym pośrodku przez kościół św. Wacława. Zapewne z powodu układu starszej osady i jej późniejszego rozwoju, zabudowa miasta była dość chaotyczna, zwłaszcza w narożniku południowo – wschodnim, gdzie ulica do bramy miejskiej podążała kilkoma zakrętami. Uliczka podmurna z pewnością funkcjonowała przy najważniejszym odcinku wschodnim, między dwoma bramami, natomiast w pobliżu zamku przypuszczalnie nie pozostawiono na większej długości przerwy między obwarowaniami a zabudową miejską. Ewentualnie w średniowieczu mogły teren ten zajmować ogrody i sady mieszczan, zakładane zwyczajowo na tyłach parcel budowlanych.
Obwarowania miejskie składały się z obwodu głównego muru, funkcjonującego na niektórych odcinkach muru zewnętrznego, fosy i prawdopodobnie wału ziemnego. Główny mur najpewniej zwieńczony był chodnikiem straży oraz niezadaszonym przedpiersiem z krenelażem, na co wskazywałyby dawne weduty miasta. Parchamem (międzymurzem) poprzedzona była przynajmniej wschodnia część obwarowań. Na odcinku tym miał on szerokość około 10 metrów. Ta najbardziej zagrożona część obwarowań oprócz fosy zabezpieczona była także młyńskim kanałem.
Mur miejski nie był wzmocniony systemem basztowym, posiadał jedynie czworoboczną wieżę usytuowaną w newralgicznym północno – wschodnim narożniku. Otrzymała ona w planie wymiary około 7,5 x 7,5 metra. Pierwotnie była zapewne otwarta od strony miasta i wystawała przed obwód obronny połową długości swych boków. Na wysokości pierwszego piętra zaopatrzono ją po jednym szczelinowym otworze z każdej strony, a na drugim piętrze w elewacji czołowej w dwa obustronnie rozglifione małe okna zwieńczone łukami odcinkowymi. Wieża skomunikowana była przejściem na poziomie pierwszego piętra z przyległą kurtyną muru.
Do miasta prowadziły cztery bramy i jedna furta. Od północy, w pobliżu zamku znajdowała się brama Rzeczna (Litomierzycka), po wschodniej stronie Praska, na południowym – wschodzie brama Matki Boskiej i po stronie zachodniej, blisko narożnika miasta brama Slánská. Wszystkie główne bramy umieszczone były w czworobocznych w planie, wysuniętych przed kurtyny wieżach z przejazdami w przyziemiu. Wydaje się, iż co najmniej bramy wschodnie posiadały w zewnętrznych elewacjach wysokie wnęki na brony, a brama Matki Bożej zamykana była także mostem zwodzonym i poprzedzona przedbramiem z szyją przerzuconą nad fosą (połączenie jednoczesnego wykorzystywania brony i mostu zwodzonego było dość nietypowe). Najwyższa kondygnacja bramy przepruta była rzędem małych otworów. O ile nie były to szczeliny strzeleckie lub okienka, albo otwory po rusztowaniach rozkładanych w trakcie budowy, możliwe jest, iż górna cześć bramy zwieńczona była hurdycją.
Stan obecny
Z pierwotnych obwarowań miejskich do dziś zachowała się gotycka wieża w północno-wschodnim narożniku obwodu. Przy niej krótkie odcinki muru obronnego rozciągają się na południe i zachód, są one jednak dość cienkie, a badania odkryły pod ziemią fundamenty starszych murów. Wydaje się więc, iż zachowane fragmenty są pochodzenia nowożytnego, wzniesione w ramach napraw po zniszczeniu muru średniowiecznego. Pozostałe fragmenty murów (także bardzo cienkie, około 0,6 metra) zachowane są w kilku innych miejscach wzdłuż historycznego centrum miasta, ale w większości zostały pochłonięte przez nowożytne i współczesne budynki, często też znajdują się na terenach prywatnych i są niedostępne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.