Historia
Zamek Buchlov prawdopodobnie został wzniesiony w pierwszej połowie XIII wieku, choć wzgórze zamkowe zasiedlane było już w okresie wielkomorawskim. Z pewnością murowany zamek funkcjonował w latach 70-tych XIII stulecia, jako iż w tamtym czasie odnotowane zostały pierwsze dotyczące go informacje pisemne. Buchlov należał do wąskiej grupy najstarszych warowni na terenie Moraw. Powstał z inicjatywy królewskiej, jako ważny punkt obronny przy granicy czesko – węgierskiej i ośrodek administracyjny z władzą sądową i tzw. prawem łowieckim, chroniącym królewskie regale do polowań i wycinki drzew.
Zamek został wspomniany w źródłach pisanych w 1299 roku, kiedy dzierżył go Albert ze Zdounek, łowczy królewski. Już w 1300 roku z Buchlova pisał się niejaki Protiva, zapewne zamkowy burgrabia. Na przełomie XIII i XIV wieku Buchlov był rozbudowywany w stylistyce wczesnogotyckiej, przypuszczalnie pod nadzorem królewskich burgrabiów. W XIV wieku zamek mógł stanowić część majątku margrabiów morawskich z dynastii Luksemburgów, jako że jedyne informacje o Buchlovie jakie wówczas powstały, odnosiły się do ich burgrabiów.
Na początku XV stulecia zamek został oddany w zastaw Hanušowi i Jindřichowi z Liechtensteinu. Dzierżyli oni Buchlov do 1422 roku, kiedy to dokonali zamiany z królem Zygmuntem na Podivín, być może z tego powodu, iż okoliczne tereny były wówczas pod silnym wpływem ruchu husyckiego. W rękach królewskich zamek nie był zbyt długo, bowiem już w 1437 roku znów został zastawiony, tym razem Čenkowi z Mošnova. Także król Jerzy z Podiebradów dokonał zastawu w 1468 roku, przekazanego na rzecz panów z Landštejna, za których w trakcie wojny czesko – węgierskiej z lat 1468-1470 Buchlov został zdobyty i spustoszony przez wojska Macieja Korwina. Między innymi uszkodzeniu uległa wówczas pierwotna kaplica zamkowa, a być może także wschodnia część skrzydła północnego. Zniszczenia te stały się impulsem do przeprowadzenia późnogotyckiej przebudowy. Prace rozpoczęli zapewne jeszcze panowie z Landštejna, ale ciągnęły się one aż do XVI wieku. Od 1484 roku przebudowę finansował morawski hejtman ziemski Ctibor Tovačovský z Cimburka, a od 1499 roku rycerz Petr Přibík z Zahrádki wraz z braćmi. Gdy w 1517 roku zmarł ostatni z braci, Diviš, Buchlov przeszedł w ręce Anny, siostry braci z Zahrádki, oraz jej męża Václava z Žerotína. Od ich potomstwa zamek w 1543 roku kupił Jan Ždánský z Zástřizl.
Rodzina z Zástřizl na początku XVII wieku zaangażowała się w powstanie narodowe i po 1620 roku utraciła majątek w wyniku konfiskat. W konsekwencji zamek przeszedł od 1644 roku na własność rodu z Petřvaldu. Mimo wysiłków nowych właścicieli, aby zaadaptować średniowieczną warownię do XVIII-wiecznego stylu życia, Buchlov nie spełniał nowożytnych wymagań mieszkaniowych i stopniowo cieszył się coraz mniejszym zainteresowaniem. Od 1751 roku budowla pozostawała nawet niezamieszkana, lecz szczęśliwie nie popadła w ruinę i dotrwała do 1945 roku, kiedy to została znacjonalizowana z przeznaczeniem na muzeum.
Architektura
Zamek został zbudowany na szczycie wysokiego wzgórza o przeszło 520 metrach n.p.m., górującego nad doliną niewielkiego strumienia po stronie południowej i zachodniej. Tam też skaliste stoki wzniesienia były najbardziej strome i wysokie, podobnie jak po stronie wschodniej, gdzie opadały ku przełęczy oddzielającej zamkowe wzgórze od sąsiedniego wzniesienia o zbliżonej wysokości. Nieco łagodniejsze podejście po stronie północnej, zwróconej ku zalesionemu pasmu górskiemu Chřiby, umożliwiło utworzenie drogi dojazdowej.
Najstarsze założenie składało się z nieregularnego obwodu grubych murów, otaczających dziedziniec o kształcie zbliżonym do owalu o wymiarach 49 x 35 metrów. Pierścień obwarowań dostosowano do formy terenu skalistego wzniesienia. Po stronie zachodniej i wschodniej w linii murów wzniesiono czworoboczne, masywne wieże. Wieża wschodnia była nieco mniejsza, posiadała wymiary 8,8 x 10 metrów i górowała nad drogą dojazdową do zamku. Uzyskała nieco nieregularny układ, ze ścianami południową, północną i wschodnią o stosunkowo dużej szerokości niecałych 2,5 metra w przyziemiu, a cieńszą ścianą zachodnią, dochodzą do grubości około 2 metrów. Wieża zachodnia o wymiarach 10 x 10 metrów miała mury grube na 3 metry, przyziemie sklepione kolebkowo i piętra z płaskimi stropami. Zapewniała ochronę położonej obok bramy na dziedziniec. Pomiędzy wieżami do kurtyny południowej dostawiono główny budynek mieszkalny. Pałac ten był krótki, miał płaskie, drewniane stropy i dużą salę na piętrze, oświetlaną ostrołukowymi oknami. Mniejsza, drewniana zabudowa o gospodarczym charakterze (np. zamkowa kuchnia) mogła się znajdować przy wewnętrznej ścianie kurtyny północnej, a brama prawdopodobnie po stronie zachodniej, przy wieży. Taki układ zamku zbliżony był do budowli z regionu bawarsko-austriackiego, unikalny na terenie Moraw Wschodnich.
Pod koniec XIII wieku i w początkach XIV stulecia powiększeniu uległa zabudowa mieszkalna zamku. Na dziedzińcu do północnego muru dobudowano wczesnogotyckie skrzydło, które po stronie wschodniej stykało się narożnikiem z czworoboczną wieżą, natomiast po stronie zachodniej mogło ostatecznie sięgnąć drugiej wieży. Jego wnętrza otwierały się na zewnątrz wąskimi, ostrołukowymi oknami, niektórymi wielodzielnymi, wyposażonymi w sfazowane ościeża. W przyziemiu znajdowało się duże, trapezowate w planie pomieszczenie, prawdopodobnie podpiwniczone, flankowane dwoma mniejszymi na rzutach kwadratów, co było typowym rozwiązaniem dla podziału średniowiecznych wnętrz mieszkalnych w regionie. Nad przyziemiem funkcjonowało piętro o nieznanym układzie, być może przykryte sklepieniami opartymi na stożkowatych konsolach.
Po stronie południowej wieży wschodniej umieszczono wysunięty w kierunku skarpy budynek bramny o rzucie zbliżonym do kwadratu, posiadający w przyziemiu przejazd bramny. Na jego piętrze zbudowana została przed 1278 rokiem wczesnogotycka kaplica. Architektura świątyni odznaczała się niezwykle wysokim kunsztem i jakością wykonania, zapewne za sprawą prowadzenia prac budowlanych przez strzechę działającą w Pradze. Kaplica składała się z dwóch prostokątnych, nieco nieregularnych przęseł z zawieszonym na wysokości 8 metrów sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Oświetlały ją ostrołuczne, profilowane okna osadzone w głębokich wnękach o także ostrołucznych zamknięciach. Wejście do kaplicy wiodło od północy, przez ostrołukowy portal o wyraźnie linearnym profilowaniu, z wstawionymi kolumienkami, kapitelami zdobionymi silnie schematycznym, naturalistycznym motywem liści oraz profilowanymi impostami. Sklepienie opuszczono na smukłe służki o przekroju 3/4 koła, wsparte na wielobocznych cokołach. Z kielichowatych głowic wyprowadzono gruszkowate w przekroju żebra, spięte w miejscach przecięć zwornikami, pokrytymi bogatą dekoracją płaskorzeźbionych liści.
Obwarowania zamku na przełomie XIII i XIV wieku wzmocniono zewnętrznym, niższym obwodem muru obronnego, z grubsza powtarzającego obrys rdzenia zamku. Wzdłuż muru parchamu poprowadzono nową drogę dojazdową na główny dziedziniec, która otaczała cały zamek od południowego – zachodu, przez północną i wschodnią krawędź, aż do wjazdu umieszczonego po stronie południowej i przechodzącego wpierw przez przyziemie budynku z kaplicą, a następnie obok romańskiego pałacu, przedłużonego na przełomie XIV i XV wieku ku stronie zachodniej. Pod koniec XV wieku znaczącej rozbudowie uległo południowe i wschodnie przedzamcze, które wzmocniono murem obronnym, zaopatrzonym w półkolistą wieżę po stronie południowej (Wieża Anioła) i budynek bramny po stronie wschodniej.
Przebudowa późnogotycka doprowadziła do obniżenia czworobocznej wieży wschodniej i połączenia jej z południowym budynkiem bramnym w nową, czworoboczną, bardzo masywną konstrukcję o piętrach przykrytych sklepieniami. Co więcej w połowie XV wieku, z powodu zniszczeń wojennych gruntownie przebudowano wschodnią część wczesnogotyckiego skrzydła północnego, na styku z czworoboczną wieżą, która dzięki temu jeszcze bardziej stopiła się z sąsiednią zabudową. Charakterystycznym elementem nowej wschodniej ściany skrzydła był rozbudowany cokół, mogący być odpowiedzią na problemy ze statyką. Zapewne w trakcie przebudowy przekształcono też wschodnią elewację wieży, przebitą gotyckimi otworami okiennymi po połączeniu sąsiadujących wnętrz. Na najwyższym poziomie wieży wzniesiono cienki mur ze strzelnicami i latryną w części południowej. Mur ten prawdopodobnie wieńczył także nowo dodane zamknięcie skrzydła północnego. Możliwe, że jego przebudowa nie została ukończona w zamierzonym zakresie i w późniejszym czasie nałożyła się na kolejne prace budowlane.
We wnętrzach skrzydła północnego w drugiej połowie XV wieku powstał późnogotycki ciąg pomieszczeń z komnatami zwieńczonymi sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i sieciowymi, oświetlanymi na parterze przez niewielkie otwory, a na piętrze przez duże czworoboczne okna dzielone pojedynczymi i zdwojonymi krzyżami. Od strony zewnętrznych elewacji uzupełnieniem otworów były liczne wykusze okienne. Wejście do komnat na piętrze prawdopodobnie zapewniał od strony dziedzińca ganek. Nad reprezentacyjnym piętrem funkcjonować mogła jeszcze kondygnacja drewniana lub murowana z drewnianym gankiem przy zewnętrznej elewacji. W północno – wschodniej części, z powodu zniszczenia kaplicy wczesnogotyckiej w trakcie walk z 1468 roku, na piętrze usytuowano nową, późnogotycką kaplicę, z dwuprzęsłową nawą i jednoprzęsłowym prezbiterium umieszczonym w ryzalicie. W zachodniej części skrzydła przed zewnętrzną elewację wysunięto drugi ryzalit, o półkolistym kształcie.
Stan obecny
Zamek jest obecnie jedną z najlepiej zachowanych średniowiecznych budowli na terenie Moraw, a zarazem jedną z najstarszych. Jego średniowieczny wygląd jest czytelny, pomimo późniejszych renesansowych i barokowych przekształceń. Nad zabudowaniami wciąż dominują dwie czworoboczne wieże z XIII wieku, choć wschodnia nieco zlewa się ze skrzydłem północnym. W jej przyziemiu zachował się wysokiej klasy wczesnogotycki portal. Wieże połączone są skrzydłem bramnym z późnoromańskimi portalami, a wschodnia z budynkiem mieszczącym na drugim piętrze pozostałości wczesnogotyckiej kaplicy. Wjazd prowadzi przez mocno przekształconą w okresie nowożytnym wieżę zegarową. Skrzydło północne posiada obecnie rdzeń murów z przełomu romanizmu i wczesnego gotyku, z licznymi uzupełnieniami z XV wieku (np. późnogotycka kaplica, Sala Rycerska). Zachodnia część skrzydła oraz aneksy od strony dziedzińca pochodzą z czasów nowożytnych. Wnętrza zamkowe udostępnione są do zwiedzania od 30 marca do 31 października w godzinach od 9.00 do 17.00, choć poza sezonem turystycznym Buchlov jest dostępny w nieco krótszych odstępach czasu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Vrla R., Poznámky ke stavebnímu vývoji severního traktu jádra hradu Buchlova, „Průzkumy památek XIX”, 2/2012.