Historia
Początki zamku Brtnice sięgały XV wieku, kiedy to między rokiem 1423 a 1436 mieszczanie Jihlavy zdobyli i zniszczyli zamek Rokštejn, należący do wspierającego husycki ruch rodu Valdštejnów. Zdeněk z Valdštejna postanowił wówczas wznieść całkiem nową siedzibę, usytuowaną właśnie w Brtnicach. Po raz pierwszy została ona wspomniana w źródłach w 1444 roku, lecz z pewnością zamek powstał paręnaście lat wcześniej. Wiadomo bowiem, iż w 1436 roku mieszczanie Jihlavy próbowali u margrabiego morawskiego Albrechta Habsburskiego przeciwdziałać jego budowie.
W drugiej połowie XV wieku Hynek i Václav Valdštejnowie rozbudowali początkowo niewielki zamek, zwłaszcza na terenie podzamcza. Kolejne przekształcenia, prowadzone w stylistyce gotycko – renesansowej, przeprowadził na początku XVI stulecia Burian z Valdštejna. Skupiły się one na przystosowaniu budowli do obrony przy użyciu broni palnej i polepszeniu komfortu mieszkalnego.
W XVII wieku, po bitwie pod Białą Górą, zamek został skonfiskowany Valdštejnom. Nowymi właścicielami zostali przedstawiciele włoskiego rodu Collalto, z których pierwszym był cesarski pułkownik Rombaldo. Rozpoczął on stopniowe przekształcanie zamku w wygodniejszą rezydencję, jednak do XVIII wieku zmiany te nie były duże. Znaczące przekształcenia nastąpiły dopiero na skutek wielkiego pożaru z 1760 roku i podjętej po nim odbudowy. Zmieniono wówczas układ i przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń oraz zatarto całkowicie cechy obronne zamku. Kolejne przekształcenia przeprowadzono w XIX wieku w duchu neogotyku. Członkowie rodu Collalto byli właścicielami rezydencji do 1945 roku, kiedy to zabytek został znacjonalizowany.
Architektura
Zamek został zbudowany na niewysokim wzniesieniu po zachodniej stronie rzeki Brtnice. Dostosowany został do ukształtowania spłaszczonej części cypla o wymiarach 48 x 31 metrów. Początkowo była to prosta, bezwieżowa budowla, gdyż do miana wieży ciężko przyrównać drobną półokrągłą wieżyczkę po stronie północno – wschodniej. Obwód muru obronnego utworzono nieregularny, z domem mieszkalnym usytuowanym w południowo – wschodnim narożniku. Był to budynek dwuprzestrzenny, ale zapewne już od początku trójkondygnacyjny. Ze względu na brak wieży, to jemu przypadała rola ochrony sąsiedniej bramy. Od południa zamek zabezpieczono suchą fosą o szerokości jedynie 8 metrów, nad którą zapewne przerzucono zwodzony most. Przed fosą prawdopodobnie znajdowało się gospodarcze przedzamcze o zabudowie drewnianej.
Do końca XV stulecia rozbudowano przedzamcze, wznosząc od strony zachodniej, południowej i wschodniej kurtyny murów i czworoboczną wieżę w narożu południowo – wschodnim. Wieża ta, jak na budowlę wzniesioną na podzamczu, była konstrukcją silną, dodatkowo pełniącą funkcje mieszkalne. Jej wymiary wynosiły w planie 13 x 11 metrów, a wnętrze podzielone było pierwotnie na cztery kondygnacje. Zaraz obok niej usytuowano krótkie skrzydło z przejazdem bramnym. Tą część zamku zabezpieczono także wykutą w skale fosą i mostem zwodzonym.
Na zamku górnym w pierwszej fazie rozbudowy, przede wszystkim powiększono początkowo skromną przestrzeń mieszkalną. Wzniesiono wówczas nowe skrzydło w dawnym załamaniu muru po stronie południowo – wschodniej i dodatkowo przedłużono budynek po stronie północnej. W przyziemiu części południowo – wschodniej umieszczono jedno długie, przykryte kolebką pomieszczenie. Przedłużoną północną część podzielono na trzy podsklepione kolebkami komory, z których do dwóch wiodły fazowane, ostrołuczne portale, połączone z dziedzińcem za pomocą szyi schodowych. Do długiego pomieszczenia wstawiono portal dwuramienny (siodłowy), wyposażony w okute blachą drzwi. Wszystkie te słabo doświetlone komory zapewne pełniły funkcje gospodarcze, natomiast mieszkalne i reprezentacyjne komnaty musiały się znajdować na piętrach.
W kolejnym etapie, jeszcze w XV wieku, na podzamczu przy kurtynie muru obronnego zbudowano skrzydło zachodnie, a przy wieży kręconą klatkę schodową. W tym samym okresie wjazd na zamek górny zabezpieczyła niewielka czworoboczna wieżyczka, która zasłoniła jedno z okien pałacu. Zapewne wówczas wykrystalizowało się drugie podzamcze, poprzedzone szeroką, wykutą w skale fosą o szerokości 17 metrów. Jego zabudowa była w całości drewniana. Murowana mogła być jedynie wieża bramna z portalem osadzonym we wnęce przeznaczonej na most zwodzony.
Przekształcenia z pierwszej połowy XVI wieku zaowocowały podwyższeniem i powiększeniem zabudowań na zamku górnym oraz wzniesieniem czterech bastei artyleryjskich, po jednej w każdym narożniku dawnego przedzamcza Zapewne wówczas, zarówno zamek górny jak i podzamcze, uzyskały po bokach mur parchamu. Basteje wyposażono w kluczowe i czworoboczne otwory dla broni palnej, ale ich mury nie były masywne, w niewielkim jedynie stopniu grubsze od muru parchamu.
Stan obecny
Zamek został znacząco przekształcony w czasach nowożytnych. Po drugiej wojnie światowej przez długi czas był zaniedbany i użytkowany w najlepszym razie do celów gospodarczych. Gdy zakończono długie spory sądowe, w końcu w 2014 roku rozpoczęto pierwsze remonty zdewastowanego zabytku, umieszczono też w nim niewielką ekspozycję kowalstwa. Z okresu średniowiecza przetrwały pomieszczenia w przyziemiu zamku górnego, gdzie zachowało się kilka gotyckich portali, a nawet gotycki żelazny zamek osadzony w okutych blachą drzwiach. Ponadto w bryle przekształconego narożnika północno – wschodniego wciąż czytelna jest obła wieżyczka z najstarszej fazy zamku. Na wewnętrznym podzamczu zachowała się wieża bramna, lecz od XVIII wieku jest ona obniżona. Druga, zewnętrzna wieża bramna ma formę renesansową, ale w jej przyziemiu mieści się gotycki portal z wnęką na most zwodzony. Z czterech bastei widoczne są dziś trzy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1999.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.