Historia
Pierwsze fortyfikacje w Brnie znajdowały się na wzgórzu Petrov, gdzie obecnie znajduje się katedra św. Piotra i Pawła. W latach 1234–1237 zostały one opuszczone i przekazane miastu, a nową królewską siedzibę zbudowano na górze Špilberk po północno – zachodniej stronie. Fundację zamku przypisuje się Przemysłowi II Ottokarowi, a pierwsze wzmianki o nim pochodzą z lat 1277–1279. Wspominają one zamkową kaplicę, zwołanie sejmu, a także nazwę góry, przejętą wkrótce przez sam zamek. Był on wówczas wraz z miastem ważnym punktem strategicznym, używanym podczas rozmów politycznych i wypraw wojennych. Często odwiedzali go w trakcie swych podróży czescy królowie i margrabiowie morawscy. Między innymi w 1377 roku przebywała tutaj, wygnana z Pragi, pierwsza żona Karola Luksemburskiego, Blanka de Valois.
W połowie XIV wieku, za rządów Jana Luksemburskiego i jego syna Jodoka z Moraw, Špilberk stał się rzeczywistą siedzibą margrabiów morawskich. Dopiero po śmierci Jodoka w 1411 roku, za panowania ostatniego Luksemburga, Zygmunta oraz jego zięcia Albrechta II Habsburga, któremu Zygmunt oddał w 1423 roku władzę nad Morawami, zamek stracił charakter mieszkalny, a stał się przede wszystkim obiektem o znaczeniu militarnym. Było to szczególnie widoczne nie tylko podczas wojen husyckich, ale przede wszystkim podczas kampanii czeskiego króla Jerzego z Podiebradów przeciwko królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi. Na Špilberku rezydował wówczas w funkcji hetmana ziemskiego syn Jerzego, Wiktoryn z Podiebradów. W 1469 roku wspieranemu przez miasto Brno Maciejowi Korwinowi udało się po wielomiesięcznym oblężeniu (od lata 1467 do lutego 1469 roku) zmusić wyczerpaną załogę Špilberka do honorowej kapitulacji, dzięki czemu zdobył to strategicznie miejsce, a niebawem także władzę nad Morawami.
Od końca XV wieku znaczenie zamku zaczęło maleć i zaczął on podupadać. Był wielokrotnie zastawiany, a jego przejściowi właściciele nie dbali wystarczająco o jego utrzymanie. Przedstawiciele wszystkich warstw społecznych na Morawach zdawali sobie jednak sprawę z jego centralnego położenia oraz znaczenia dla całego regionu. Dlatego w roku 1543 stwierdzili, że „utrata tego zamku wyrządziłaby wiele złego Królestwu Czeskiemu i ziemi morawskiej, przede wszystkim zaś doprowadziłaby do upadku miasta Brna”. W 1560 roku Špilberk został wykupiony przez Morawian i przekazany mieszczanom Brna. W ich rękach pozostał przez sześćdziesiąt lat. Po klęsce pod Białą Górą został w 1620 roku odebrany miastu przez cesarza Ferdynanda II, wracając tym samym do domeny królewskiej. Na zamku uwięziono wówczas głównych morawskich uczestników antyhabsburskiej rebelii. W kolejnych latach wojny trzydziestoletniej zamek znowu podupadał, a jego stosunkowo nieliczna załoga, składająca się z około 40 ludzi, sugerowała brak istotnego znaczenia militarnego. Pomimo tego w 1645 roku pod dowództwem pułkownika Raduita de Souches, Špilberk zdołał przetrwać trzymiesięczne oblężenie o wiele liczniejszych wojsk szwedzkich.
Do połowy XVIII wieku zamek był sukcesywnie przekształcany w potężną nowożytną twierdzę, tworzącą obronny kompleks wraz z dobrze ufortyfikowanym miastem. Twierdza ta w 1742 roku zdołała się oprzeć wojskom króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego. Komendanci zamku pełnili w tamtych czasach jednocześnie funkcję generałów dowodzących na Morawach.
Od ostatniego ćwierćwiecza XVII do początku lat osiemdziesiątych XVIII wieku, na Špilberku funkcjonowało cieszące się złą sławą więzienie, w którym oprócz kryminalistów przetrzymywano także sporą liczbę wysokich rangą wojskowych. W 1783 roku cesarz Józef II Habsburg podjął decyzję o zmianie charakteru więzienia na Špilberku na cywilne, przeznaczone jedynie dla najgorszych przestępców. Na cele więzienne przeznaczono przede wszystkim kazamaty, w których największe mogły pomieścić nawet do ponad 200 skazanych, wykorzystywanych do ciężkich prac w twierdzy i poza nią. Od połowy lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku w twierdzy pojawiać się zaczęli ponownie więźniowie polityczni. Prócz kilku ważniejszych rewolucjonistów francuskich, przetrzymywano tu także grupę tzw. węgierskich jakobinów. Od 1822 roku nowo wybudowane cele zapełniły się włoskimi patriotami walczącymi o zjednoczenie i niepodległość swojej ojczyzny. Do częściowej zmiany sytuacji w zamku przyczyniła się armia francuska cesarza Napoleona, która opuszczając okupowane Brno w 1809 roku, zniszczyła część ważnych špilberskich umocnień. Ostatnią większą „narodową” grupę więźniów Špilberka było prawie dwustu polskich uczestników powstania krakowskiego z 1846 roku. W roku 1855 cesarz Franciszek Józef I zlikwidował więzienie, które trzy lata później stało się koszarami wojskowymi, zachowując tę funkcję przez kolejnych sto lat. Jako miejsce kaźni i niewoli po raz ostatni Špilberk funkcjonował podczas I wojny światowej, kiedy prócz aresztowanych żołnierzy, więziono tutaj także cywilnych przeciwników austriackiego reżimu, oraz ponownie, podczas pierwszego roku nazistowskiej okupacji Czechosłowacji. Więziono tu wówczas kilka tysięcy czeskich patriotów, z których wielu spotkała śmierć.
Architektura
Średniowieczny zamek został wzniesiony na planie nieregularnego czworoboku, zbliżonego do prostokąta o wymiarach 90 x 55 metrów, z zachodnią kurtyną umieszczoną pod lekkim skosem. Warownię otoczył kamienny mur o około 8 metrach wysokości i średnio 2,5 metra grubości. Całość została otoczona fosą. Dziedziniec miał lekko ponad 78 metrów długości i 48 metrów szerokości.
Głównymi elementami obrony były dwie wieże: wschodnia czworoboczna i zachodnia cylindryczna. Wieża okrągła włączona była w kurtynę muru obronnego. Posiadała 15 metrów zewnętrznej średnicy i mury o grubości 3,5 metra, co dawało wewnętrzną przestrzeń o średnicy 8 metrów. Był to na tyle duży rozmiar, iż wieża mogła pełnić oprócz obronnej, także funkcję mieszkalną. Wieża czworoboczna miała wymiary u podstawy 14,2 x 13,2 i także oprócz flankowania bramy pełniła funkcję mieszkalną. Pomieszczenie w jej przyziemiu o rozmiarze 7,2 x 6,8 metrów sklepiono krzyżowo z masywnymi żebrami o klinowym przekroju.
Zabudowę gospodarczą i mieszkalną przystawiono do wewnętrznych ścian murów obwodowych. Przy kurtynie wschodniej umieszczono prostokątny w planie budynek, którego duże, ostrołukowe okna na piętrze sugerują funkcjonowanie tam kaplicy zamkowej. Przeciwko jej istnieniu tam świadczyłoby nie zorientowanie prezbiterium w kierunku wschodnim. W przyziemiu znajdowała się niska sala ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i jednym polem sklepienia pięciodzielnego. Dwie arkady łączyły ją z południową, także sklepioną salą, a w narożniku południowo – wschodnim znajdowało się kolejne pomieszczenie, pierwotnie przykryte płaskim stropem. Pomiędzy budynkiem a czworoboczną wieżą umieszczono bramę wjazdową, a w narożniku północno – wschodnim niewielką pięcioboczną wieżyczkę. Odchodził z niej zewnętrzny mur szerokiego na 2,5 metra parchamu, pochodzący z przełomu XIV i XV wieku. Kolejne, niższe budynki przystawiono do kurtyny północnej i południowej, gdzie między innymi znajdowało się pomieszczenie ze sklepieniem opartym na środkowym filarze oraz zaraz obok sklepiona kolebkowo piwnica. Druga brama do zamku znajdowała się pośrodku kurtyny zachodniej i była flankowana przez wieżę cylindryczną. Przed nią na dziedzińcu znajdowała się studnia o 40 metrach głębokości. Prawdopodobnie nie pokrywała ona całego zapotrzebowania mieszkańców zamku na wodę, gdyż istniał jeszcze zbiornik na deszczówkę przy wieży czworobocznej.
Stan obecny
Z pierwotnego gotyckiego zamku oprócz murów ukrytych pod późniejszymi elewacjami zachowało się jedynie skrzydło wschodnie z dolną częścią wieży czworobocznej. W pomieszczeniach przyziemia zobaczyć można oryginalne sedilia, sklepienia żebrowe i parę ostrołukowych portali, w tym wysoki prowadzący niegdyś z galerii do tzw. kaplicy królewskiej. Dzisiejszy gotycki charakter całego wschodniego skrzydła wynika także z rekonstrukcji, przeprowadzonej w następstwie szeroko zakrojonych badań historyczno-budowlanych z lat 1995–2000. Na parterze zachodniego skrzydła badania archeologiczne odkryły część fundamentów wieży cylindrycznej, które zwiedzający mogą obejrzeć w ramach wystawy poświęconej architektonicznym przemianom zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Strona internetowa spilberk.cz, Zamek Špilberk.