Historia
Początki ratusza staromiejskiego sięgały XIII wieku, kiedy to Brno uzyskało prawa miejskie. W 1243 roku w źródłach wspomniany został urząd sędziego, którego siedziba znajdowała się w najstarszym budynku ratusza lub w domu któregoś z zamożniejszych mieszczan. Budynek ratusza po raz pierwszy wzmiankowano w 1304 roku, jeszcze jako siedzibę wójta, w 1343 roku już jako siedzibę rady miejskiej, a ostatecznie został udokumentowany w 1373 roku („consistorium sive pretorium”). Rok wcześniej mieszczanie uzyskali od władcy prawo samodzielnego wyboru wójta, a tym samym uzyskali jego podległość radzie miejskiej, najważniejszemu kolegialnemu urzędowi w mieście.
Prace budowlane przy brneńskim ratuszu odnotowane zostały w przekazach pisanych w latach 40-tych i 50-tych XIV wieku. W 1363 roku miała mieć miejsce przebudowa spowodowana pożarem miasta z 1356 roku. W latach 20-tych XV wieku budynek ratusza został powiększony o kaplicę, którą konsekrowano w 1424 roku. Początkowo nosiła ona wezwanie Niepokalanego Poczęcia NMP, zmienione w XVI wieku na św. Marcina. W drugiej połowie XV wieku przy ratuszu zbudowane miało zostać więzienie, a w 1500 roku za kaplicą powstać miała ceglana oficyna. W latach 1510-1511 przejazd w przyziemiu wieży poddany został późnogotyckiej przebudowie przeprowadzonej przez mistrza Antoníego Pilgrama, znanego z działalności przy kościele św. Jakuba i wiedeńskiej katedrze. W 1577 roku doszło do podwyższenia wieży, kiedy to rada miejska zawarła umowę z mistrzem budowanym Petrem Gabrim i kamieniarzem Antonim Silvą na dobudowanie dodatkowych czterech metrów, utworzenie dookolnej galerii i nowego hełmu. Niedługo później, w latach 1587-1589, pomieszczenia ratusza połączono późnogotycko-renesansowym gankiem.
Budynek ratusza stanowił w średniowieczu siedzibę najważniejszych miejskich urzędów, a jego wieża symbolicznie wyrażała miejską samorządność i pełniła zarazem funkcje strażnicze, jako jedna z najwyższych budowli w mieście. Ulokowana w niej straż wyglądała oznak ognia i innych niebezpieczeństw, ogłaszała także każdą pełną godzinę dęciem w róg lub trąbę. Uroczyście oznajmiano coroczną odnowę składu rady miejskiej, zbieranie stanów na posiedzenia sejmików ziemskich, sądów, czy wyjazdu ziemskiego komornika. Mieszczanie cieszyli się przychylnością czeskich władców, między innymi w 1453 roku Władysław Pogrobowiec potwierdził brneńczykom prawo wolnego wyboru rajców, którzy byli jedynie przedstawiani królewskim urzędnikom do formalnej akceptacji. W latach 1494-1585 w ratuszu, jako najbezpieczniejszym miejscu w mieście, składowano morawskie zemské desky, czyli księgi staroczeskiego prawa.
Po okresie dobrobytu i rozbudowy w XV i XVI wieku, pierwsza połowa XVII stulecia przyniosła miastu zniszczenia związane z wojną trzydziestoletnią. Podczas oblężenia Brna w 1645 roku ratusz został uszkodzony na skutek ostrzału. Naprawy przeprowadzono dopiero w drugiej połowie XVII wieku, po uspokojeniu sytuacji politycznej. W ich ramach przeprowadzono także pierwsze barokowe przekształcenia wnętrz, a następnie także zewnętrznych elewacji. Budynek Starego Ratusza służył swym pierwotnym celom aż do 1935 roku, kiedy to urzędy przeniesiono do większego Nowego Ratusza. Jeszcze przed przeprowadzką, w latach 1904-1905, po raz kolejny postanowiono podwyższyć wieżę ratuszową o kolejne pięć metrów, przy czym do nowej części przełożono renesansowy hełm. W 1914 roku rozważano nawet wyburzenie zabudowań ratusza za wyjątkiem wieży i wzniesienie na ich miejscu nowych budynków, ale planów tych ostatecznie nie zrealizowano, a w 1958 roku przystąpiono do długotrwałych gruntownych prac remontowych.
Architektura
Ratusz wzniesiono na działce usytuowanej pomiędzy dwoma największymi rynkami miejskimi Brna: Górnym na północy i Dolnym na południu. Pierwotnie był to dwukondygnacyjny kamienny dom na rzucie zbliżonym do kwadratu, z czworoboczną w planie wieżą w narożniku północno – wschodnim. Wschodnią fasadą dom i wieża zwrócone były w stronę ulicy łączącej dwa place rynkowe, natomiast z pozostałych stron znajdować się mogła miejska zabudowa mieszkalna lub mniejsze uliczki.
Wejście do XIV-wiecznego ratusza znajdowało się w dolnej sieni, która przylegała do wieży od strony południowej i z której był dostęp do przyziemia wieży. Górne pomieszczenie było dostępne z dziedzińca po stronie zachodniej, na którym znajdowały się zewnętrzne schody i drewniany ganek. Zarówno ganek, jak i sień na pierwszym piętrze łączyły się portalami z piętrem wieży. Umieszczono tam pomieszczenie zwieńczone krzyżowym sklepieniem z masywnymi, po bokach żłobionymi żebrami. Żebra te oparto na konsolach i krótkich służkach, zdobionych plastycznymi palmetami i wysokimi impostami. W miejscu przecięcia żebra spięto zwornikiem w postaci czterolistnej rozety. Dwudzielne okno od strony fasady wyposażone zostało w szeroką wnękę z kamiennymi sediliami.
W latach 20-tych XV wieku do najstarszej części ratusza dostawiony został od południa budynek z kaplicą Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Była to budowla o dwóch osiach okien, z wykuszem okiennym od strony ulicznej fasady. Przyziemie zajmowało pomieszczenie nieznanego przeznaczenia, natomiast kaplica zajmowała dwie górne kondygnacje. W trakcie kolejnych lat z XV wieku i XVI stulecia ratusz powiększono o kolejne murowane dobudówki, z których jedna pomieściła miejskie więzienie, a kolejna stanęła przy kaplicy.
Ze względu na późnośredniowieczne rozbudowy ratusza, konieczne było utworzenie na początku XVI wieku nowego wjazdu na teren wewnętrznego dziedzińca. Bramę umieszczono w przyziemiu wieży, przykrytym wówczas sklepieniem kolebkowym. Pomiędzy 1510 a 1511 rokiem austriacki budowniczy i rzeźbiarz Antonín Pilgram umieścił w fasadzie przyziemia ratuszowej wieży wspaniały późnogotycki kamienny portal. Zwieńczony został on pięcioma wysokimi sterczynami w które wpasowano figury, prawdopodobnie przedstawiające radnych miejskich, choć środkowa, kobieca postać zapewne dodana została w XVII wieku. Ciekawostką stała się przechylona środkowa sterczyna, która według tradycji była swoistym żartem Pilgrama z powodu opóźnień w wypłacie wynagrodzenia. Portal prowadził do sklepionego kolebkowo przejazdu.
Stan obecny
Obecnie Stary Ratusz jest złożonym kompleksem zabudowań pochodzących z różnych okresów i wznoszonych w różnych stylach. Spośród elementów średniowiecznych wyróżnia się wieża ze wspaniałym późnogotyckim portalem Pilgrama przy fasadzie oraz z jedynym zachowanym w ratuszu sklepieniem krzyżowo – żebrowym na pierwszym piętrze. Za przejazdem w przyziemu wieży zobaczyć można gotycko – renesansowe piętrowe krużganki z lat 1587-1589. W pomieszczeniach dawnego więzienia zachowały się dwa gotyckie portale.
Pomieszczenia ratusza służą dziś do celów biurowych, wystawienniczych i wydarzeń kulturalnych. Funkcjonuje w nich między innymi ekspozycja przybliżająca historię miasta i samego budynku, a wieża służy jako 63-metrowa platforma widokowa z panoramą na całe miasto. Ratusz otwarty jest od kwietnia do września codziennie w godzinach 09:30 – 18: 00, lecz ostatnie wejście odbywa się o godzinie 17.30.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fišera Z., Městské věže: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, Praha 2011.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.
Zřídkaveselý F., Brněnské radnice, Brno 2005.