Historia
Brno rozwinęło się przy wczesnośredniowiecznej siedzibie morawskich udzielnych książąt. Jego szybki rozwój spowodowany był przez korzystne usytuowanie w pobliżu ważnych szlaków handlowych, a także w niedalekiej odległości od granicy z Austrią i Węgrami. Dzięki temu już w latach 20-tych, a najpóźniej w latach 30-tych XIII wieku pierwotna osada rozwinęła się w królewskie miasto z funkcjonującymi dwoma klasztorami: dominikańskim i franciszkańskim, do których wkrótce dołączył żeński konwent dominikanek. Około połowy XIII wieku rozpoczęto budowę na pobliskim wzgórzu zamku Špilberk, a w 1243 roku pojawiła się komandoria joannitów w Starym Brnie. W tym samym roku król Wacław I obdarzył miasto wielkim przywilejem, który uważa się za podstawę prawną do pierwszego etapu urbanizacji. W okresie tym miasto zostało także obwarowane, prawdopodobnie też był to już od początku kamienny mur obronny, a nie fortyfikacje drewniano – ziemne (przywilej Wacława I wspominał o przekopie i murze). Brak co prawda wzmianek pisemnych o rozpoczęciu prac budowlanych przy obwarowaniach, charakterystyczne jest jednak, iż żaden z trzech klasztorów mendykanckich nie zaburzał ich linii, musiały więc powstać później lub w trakcie prac nad fortyfikacjami. Z 1247 roku dochowała się pieczęć miejska z ukazanymi na niej murami obronnymi oraz wzmianka „infra muros in Brunna”, kolejne napomknienia o obwarowaniach pojawiały się w latach 1254-1261, a w 1269 roku wspomniano bramę miejską.
Brno cenił sobie kolejny czeski król, Przemysł Ottokar II, o którym wiadomo, iż w 1278 roku uczynił z miasta punkt zborny przed swą ostatnią bitwą pod Suchymi Krutami. Jego syn Wacław II zdjął z mieszczan brneńskich na trzy lata obowiązek uiszczania wszystkich danin, podatków i ceł, aby mogli prowadzić prace nad rozbudową obwarowań, a konkretnie nad basztami i bramami (które miały otrzymać drewniane nadbudowy) oraz nad poszerzeniem fosy. Wacław II bardzo upodobał sobie zarówno miasto jak i zamek Špilberk, w których często przebywał, urządzał spotkania i prowadził negocjacje. Miasto stało się także dla niego podstawowym ośrodkiem w okresie pacyfikacji niepokojów na Morawach. W 1293 roku ponownie zwolnił mieszczan z podatków, które mieli przeznaczyć na budowę mostu, dróg, przekopu i renowację murów obronnych.
Budowa obwarowań trwała także w XIV wieku, gdyż jeszcze około połowy tamtego stulecia powstały niektóre bramy miejskie. Wzniesiono wówczas także drugi, zewnętrzny mur obronny, choć początkowo nie zaopatrzony w baszty. Te ostatnie, przynajmniej w części powstać musiały na początku XV wieku, choć rozbudowa trwała i w okresie pohusyckim.
Obwarowania zapewniały mieszczanom bezpieczeństwo w niespokojnych czasach. W 1315 roku Brno stało się ważnym ośrodkiem w walce króla Jana Luksemburskiego z Mateuszem Csákiem trenczyńskim, mieszczanie zdobyli też zamek Obřany, należący do zbuntowanego możnego Jindřicha z Lipy, który król później im podarował. Pomimo, iż w latach 20-tych XIV wieku sytuacja wewnętrzna królestwa polepszyła się po okresie niepokojów związanych z wyborem nowego władcy, wysiłki o dobry stan obwarowań nie zmniejszały się. Przykładowo w 1333 roku król Jan przykazał by mieszkający w Brnie Żydzi łożyli na naprawy fortyfikacji 1/4 kosztów ponoszonych przez chrześcijan. Dużą uwagę miastu przykładał również syn Jana Luksemburskiego, Karol IV, który odzyskał Špilberk z zastawu i poświęcił mieszczanom co najmniej cztery ważne dokumenty.
W 1350 roku margrabia morawski Jan Henryk wybrał Brno na swą siedzibę i wkrótce oznajmił zamiar założenia przed miastem i jego fortyfikacjami augustiańskiego klasztoru, który miał być rodowym miejscem pochówków młodszej linii rodu władców Czech. Margrabia chciał również by mieszczanie pomogli mu w walkach z panami z Cimburka, ci jednak wymogli na władcy zwolnienie od oblegania rycerskich zamków w zamian za dostarczenie potrzebnych materiałów. Już w 1353 roku pomagali mu jednak w bojach z panami z Hradca, a kolejnego roku w działaniach przeciwko miastu Würzburg, gdzie Jan towarzyszył królowi Karolowi.
W 1356 roku Brno spustoszył pożar oraz epidemia. Stagnację ekonomiczną pogorszył wkrótce okres walk pomiędzy margrabiami morawskimi Jodokiem i Prokopem z przełomu XIV i XV wieku, w trakcie którego jednym z głównych problemem dla mieszczan były liczne bandy łupieżców na handlowych szlakach (przykładowo w 1401 roku złapali 56 grabieżców, którzy obwarowali się w kościele w pobliskich Šlapanicach). Walki i zagrożenie dla dróg nie ustały nawet po śmierci Jodoka w 1411 roku, choć zgon ten zakończył okres Brna jako siedziby margrabiów. Król Wacław IV potwierdził miastu wszystkie przywileje i prawa, przejawiając chęć poprawienia jego sytuacji ekonomicznej.
Po wybuchu rewolucji husyckiej Brno, podobnie jak większość dużych morawskich miast, opowiedziało się po stronie katolickiej, stając się jednym z głównych punktów oparcia króla Zygmuncie Luksemburczyka w Czechach. W 1421 roku złamał on w Brnie opór przedstawicieli morawskiej szlachty, a w kolejnych latach przy pomocy mieszczan obległ pobliskie zamki na północ od Brna, należące do prohusyckiego rycerstwa. Próba zdobycia Brna przez husytów nastąpiła w 1428 roku, zakończyła się jednak tylko na spustoszeniu pobliskich terenów. Choć w kolejnych latach konfliktu obwarowania miejskie zapewniały brneńczykom bezpieczeństwo, aż do połowy XV wieku musieli się oni borykać z bandami łupieżców na okolicznych drogach. Początek drugiej połowy XV stulecia był natomiast czasem oporu Brna, Ołomońca, Znojma, Jihlavy i części szlachty przeciwko korowanemu w 1458 roku „husyckiemu królowi” Jerzemu z Podiebradów. Jego wojska zdobyły Špilberk, co wymusiło na mieszczanach ustępstwa, władca nie mścił się jednak, potwierdzając dawne przywileje Brna i licząc na ich przyszłą wierność. Wytrwali w niej do 1467 roku, kiedy to oblegli zamek Špilberk na którym znajdował się królewski garnizon. Oblężenie przeciągało się pomimo przysłania posiłków z biskupiego Ołomuńca, przy czym z zamku urządzano nawet wypady, w trakcie których zniszczony został między innymi klasztor augustianów. Do honorowej kapitulacji zamkowego garnizonu przyczyniły się dopiero oddziały węgierskie Macieja Korwina, który w 1471 roku potwierdził Brnu przywileje.
Na przełomie XV i XVI wieku Brno wraz z Ołomuńcem zachowywało prymat pośród miast morawskich. Jego obwarowania zostały wówczas po latach wojen i zniszczeń poddane renowacji i późnogotyckiej rozbudowie, kontynuowanej w latach 20-tych XVI wieku w obliczu poczucia zagrożenia tureckim najazdem. W takiej formie fortyfikacje przetrwały do pierwszej połowy XVII wieku, kiedy to w 1645 roku średniowieczne umocnienia dały jeszcze radę wytrzymać szwedzkie oblężenie. Pomimo tego po nieudanym podboju miasta postanowiono przekształcić Brno w miasto-twierdzę. Prace z powodu braku funduszy rozpoczęły się dopiero 10 lat później, z nakazu Ferdynanda III. W ich efekcie miasto otoczono nowożytnymi już fortyfikacjami bastionowymi, które odsunęły dawne obwarowania od przedpola i spowodowały utratę ich znaczenia. Mury obronne zachowały się do XIX wieku, kiedy to wpierw zostały częściowo zniszczone przez wojska napoleońskie, a następnie poddane celowej rozbiórce przez mieszczan.
Architektura
Brno usytuowane zostało na terasie pomiędzy rzeką Svratka na zachodzie i południu oraz rzeką Svitava na wschodzie, w pobliżu ich zbiegu. Obwarowania nadały miastu w planie kształt zbliżony do owalu o wielkości około 36,5 ha z zaokrąglonymi przeciwległymi narożnikami południowo – zachodnim i północno – wschodnim oraz ściętym narożem południowo – wschodnim. Najwyższa część miasta objęta umocnieniami znalazła się w narożniku południowo – zachodnim, gdzie usytuowano kościół św. Piotra. Północno – wschodnia część tego wzniesienia od połowy XII wieku zajmowana była przez osadę z tzw. Górnym targiem, powiązaną z zamkiem i podgrodziem w Starym Brnie, leżącymi po stronie zachodniej, na zalewowym terenie przy brzegu Svratki. Drugim obszarem miastotwórczym był Dolny targ i obszar przy kościele św. Jakuba i św. Mikołaja. W zachodniej części miasta, w pobliżu targu rybnego ulokowano klasztor dominikanów, w kwartale północno – wschodnim klasztor dominikanek, a we wschodniej części klasztor franciszkański. Wszystkie one znajdowały się jednak w pewnym oddaleniu od obwarowań, natomiast klasztor augustiański z kościołem św. Tomasza założono na początku drugiej połowy XIV wieku już po zewnętrznej stronie obwodu obronnego, po jego północnej stronie. Najstarsze znane plany miasta nie ukazują uliczki podmurnej, choć z przekazów pisanych wiadomo, iż przynajmniej na niektórych odcinkach funkcjonowała. Zamek Špilberk, leżący po zachodniej stronie Brna na wzgórzu, nie był połączony obwarowaniami z miastem. Górował nad okolicą wysokością około 60 metrów.
System średniowiecznych obwarowań tworzył obwód głównego muru o długości około 2250 metrów, zewnętrzny mur pachamu, przekop i ziemny wał. Główny mur miał około 7,5 metra wysokości, zaś jego grubość u podstawy wynosiła prawie 2 metry (w górnych partiach zwężał się jednak). Koronę muru tworzył szeroki na 1 metr chodnik obronny, ewentualnie poszerzany drewnianym gankiem oraz przedpiersie zwieńczone krenelażem z merlonami grubymi na 50-70 cm. Przynajmniej na niektórych odcinkach merlony przeprute były pierwotnymi otworami strzelczymi. W okresie rozwoju broni palnej chodnik obronny zadaszono, a odstępy pomiędzy blankami zamurowywano, tworząc pełne przedpiersie zaopatrzone w otwory strzeleckie przystosowane do ręcznej broni palnej.
Pierścień głównego muru wzmocniony był licznymi basztami, oddalonymi od siebie co około 40 metrów, a więc w zasięgu skutecznego strzału z kuszy. Baszt było około 40, przy czym 25 z nich miało w planie formę półokrągłą a 15 czworoboczną (niektóre, głównie półokrągłe były pierwotne, część, zwłaszcza czworoboczne dobudowywana była w trakcie XIV-wiecznej rozbudowy). Ich zewnętrzna długość wynosiła około 6-7 metrów, występowały przed lico muru na około 4-5 metrów, ich wysokość natomiast mieściła do dwóch pięter, a więc znacznie przewyższały koronę muru. Nieoświetlane żadnymi otworami przyziemie baszt musiało być ciemne, przystępne jedynie przez otwór w stropie z poziomu górnej kondygnacji. Dostęp do pierwszego piętra prowadził z ganku obronnego w koronie murów, który opinał baszty od wewnętrznej, skierowanej w stronę miasta strony. Pierwotne zwieńczenie baszt nie jest znane, nie ma pewności czy od początku były kryte, czy też posiadały otwarte platformy bojowe. W późniejszym okresie część zwieńczona była krenelażem (być może na przedpiersiu z machikułami), większość miała natomiast drewniane galerie obronne (być może o funkcji hurdycji). Nieliczne przykryto kalenicowymi dachami czterospadowymi.
Parcham przed głównym murem miał około 11-13 metrów szerokości. Stanowił on międzymurze pomiędzy głównym murem obronnym, a zewnętrznym, niższym murem o grubości około 0,9 metra. W górnej części mur parchamu przepruty był rzędem drobnych prostokątnych otworów strzelczych. Był on także (od około połowy XV wieku) wzmocniony niskimi basztami, czy też bastejami, lecz było ich jedynie około 12 i rozmieszczone były dość nieregularnie, w większych odstępach. Miały formy zarówno półkoliste, otwarte od wewnątrz, jak i czworoboczne bez ściany tylnej. Tuż przed nimi strefę zewnętrznej obrony tworzył przekop o szerokości 15-18 metrów, głębokości około 4,5-5 metrów do płaskiego dna, z pionową konstrskarpą wzmocnioną przyporami. Wyjątkiem była jedynie południowo – zachodnia strona miasta, gdzie ze względu na mocny spadek terenu, przekop oddalony był od parchamu o 2 metry oraz fragment na południe od kościoła św. Piotra, gdzie przekopu nie było wcale. Nie było na tamtym odcinku także wału ziemnego, który prawdopodobnie zabezpieczał podejście do fosy z każdej innej strony.
Do miasto prowadziło pięć bram: Veselá na północnym – zachodzie (wzmiankowana w 1340 roku), Běhounská po stronie północnej (wspominana od 1252 roku), Měnínská na wschodzie (potwierdzona w 1293 roku), Żydowska na południu (potwierdzona w 1240 roku) oraz Brneńska na zachodzie (wspomniana w 1269 roku, nazwa pochodziła od Starego Brna). Tuż przy bramie Běhounskiej ulokowany był teren klasztoru augustiańskiego, a na północ od bramy Měnínskiej oraz przy klasztorze augustiańskim funkcjonowały mniejsze furty. Główne bramy miały formy czworobocznych w planie baszt bramnych o kilkupiętrowej wysokości z przejazdami w przyziemiu. Na linii muru parchamu usytuowano niższe budynki bramne połączone szyjami z głównymi bramami. Wiodły do nich mosty zwodzone przerzucane nad przekopem. Pod koniec XV wieku przedbramia poprzedzono zaokrąglonymi barbakanami, osadzonymi w całości w przekopie. Ich cechą charakterystyczną było umieszczanie wjazdów w znajdujących się na czole budynkach bramnych oraz poprowadzenie mostów czy też ramp wjazdowych po skosie. Wiadomo, iż budynek bramny barbakanu bramy Żydowskiej był bogato dekorowany w tarcze herbowe osadzane na przecięciach łuków w ośli grzbiet oraz w ostrołukowe ślepe arkady podtrzymywane przez konsole rzeźbione na kształt ludzkich i zwierzęcych głów.
Pod koniec XV wieku (po 1486 roku) obwarowania uzyskał położony na północnym przedpolu miasta klasztor augustiański. Jego obronę zapewniał prosty mur poprzedzony z trzech stron przekopem. Przekop ten łączył się z suchą fosą miejską, a na wschodzie z fosą wokół barbakanu bramy Běhounskiej. Prawdopodobnie z terenu klasztoru wiodła bezpośrednio do barbakanu boczna furta.
Stan obecny
Średniowieczne obwarowania Brna nie przetrwały do dnia dzisiejszego za wyjątkiem niewielkich fragmentów głównego i zewnętrznego muru, zwłaszcza po stronie południowo – zachodniej, w narożniku opinającym wzniesienie katedralne. Niestety zachowane odcinki zostały znacznie przemurowane i przekształcone w okresie nowożytnym, podobnie jak kilka widocznych do dziś baszt i renesansowy budynek bramy Měnínskiej (powstał on w drugiej połowie XVI wieku na miejscu starszej bramy i został przebudowany w późniejszych stuleciach).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kolařík V., Vrcholně středověké opevnění města Brna [w:] Forum Urbes Medii Aevi V. Městské fortifikace ve vrcholně středověkých zeměpanských městech střední evropy, red. Z. Měřínský, Brno 2008.
Měřínský Z., Plaček M., Opevnění moravských zeměpanských a biskupských středověkých měst [w:] Forum Urbes Medii Aevi V. Městské fortifikace ve vrcholně středověkých zeměpanských městech střední evropy, red. Z. Měřínský, Brno 2008.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.