Historia
Pierwszy, romański kościół św. Jakuba Starszego w Brnie prawdopodobnie zbudowany został w pierwszej ćwierci XIII wieku, w początkach formowania średniowiecznego miasta. W dokumencie króla Przemysła Ottokara I z 1228 roku odnotowano, że został ufundowany przez margrabiego morawskiego Vladislava Jindřicha, zmarłego w 1222 roku. Konsekrować miał go ołomuniecki biskup Robert, który objął urząd w 1201 roku. Pierwsza bezpośrednia wzmianka o kościele św. Jakuba odnotowana została w 1228 roku, kiedy to król Przemysł Ottokar I przekazał prawa patronatu nad nim klasztorowi cysterek w Oslavanach. Trzy lata później biskup ołomuniecki Robert potwierdził kościołowi wszelkie prawa parafialne.
Początkowo kościół św. Jakuba służył głównie niemieckim, flamandzkim i walońskim kolonistom osiadłym w północnej części miasta. Ponieważ Walonii nie rozumieli języka czeskiego ani niemieckiego, biskup wyznaczył im do spowiedzi i nabożeństw własnego księdza, który urzędował przy kościele św. Mikołaja, natomiast społeczność mówiąca po czesku posiadała leżący na południu Brna kościół św. Piotra. Kościół św. Mikołaja należał do jurysdykcji św. Jakuba, a jego ksiądz nie miał prawa do urządzania pogrzebów. Natomiast wokół kościoła św. Jakuba utworzono cmentarz, który od 1293 roku był dostępny dla innych, nie-niemieckich parafian. Ponadto w tym samym roku opat velehradzki Konrád, z upoważnienia biskupa ołomunieckiego rozsądził spór o granicę parafii św. Piotra i Jakuba. Pod koniec XIII lub na początku XIV wieku kościół romański został zastąpiony gotyckim budynkiem sakralnym o zbliżonych rozmiarach.
Budowę późnogotyckiego kościoła św. Jakuba rozpoczęto przed połową XV wieku, przy czym pierwsze prace przy przebudowie mogły być podjęte już pod koniec XIV stulecia. Od XIV wieku przy kościele fundowane były też kaplice. Najstarsza z nich, św. Maurycego, powstała w 1352 roku, Bożego Ciała w 1369, św. Urszuli i Wniebowzięcia NMP w 1413, św. Trójcy w 1463 i św. Doroty w 1465 roku. Budowę kościoła prowadzono przy udziale warsztatu wzorującego się na wybitnym muratorze i rzeźbiarzu Petrze Parlerze, a następnie przez pochodzącego z Brna architekta i rzeźbiarza Antoniego Pilgrama. Nieukończona jeszcze budowla została w 1515 roku uszkodzona z powodu pożaru. Spowodował on zawalenie dachu, który następnie zniszczył ołtarz. Do 1530 roku przeprowadzono prace remontowe, udało się także założyć sklepienia. Duże wydatki spowodowały, iż dwa lata później patronat nad kościołem św. Jakuba, pierwotnie należący do klasztoru w Oslavanach, został przeniesiony na króla Ferdynanda I, a ten następnie przekazał go miastu. Prace wykończeniowe ciągnęły się jeszcze w latach 80-tych XVI wieku, kiedy to wzniesiono podwójne, spiralne schody w wieży oraz wykonano nowy główny ołtarz. W 1592 roku podwyższono wieżę o część zegarową i zwieńczono nowym renesansowym hełmem.
Podczas wojny trzydziestoletniej z pierwszej połowy XVII wieku, kościół nie został poważnie uszkodzony i nie było potrzeby jego gruntownej odbudowy. Lekkich uszkodzeń z powodu ostrzału doznały jedynie dachy nawy i wieży. Okres baroku wiązał się z wymianą wyposażenia wewnątrz kościoła, prace renowacyjne prowadzono również przy dachach i wieży, która w 1729 roku została trafiona przez piorun, lecz szczęśliwie nie zapaliła się. Cmentarz, który pierwotnie otaczał budowlę, zaczął być stopniowo usuwany od 1784 roku. Większość nagrobków wykorzystano do wybrukowania nowych ulic lub sprzedano na materiał budowlany.
Pod koniec XIX wieku rada miasta zdecydowała, że kościół zostanie odnowiony. Uznano, iż późniejsze, głównie barokowe naleciałości zakłócały gotyckie piękno budowli i powinny być usunięte. Prace, który trwały od 1871 do 1879, zostały przeprowadzone przez Josefa Arnolda na podstawie projektów architekta Heinricha Ferstela. Usunięto wiele nowożytnych przybudówek dostawionych do bryły świątyni, niestety przy okazji zniszczono także gotycką kruchtę oraz przebudowano i powiększono o dodatkowe piętro zakrystię.
Architektura
Kościół św. Jakuba wraz z przyległym cmentarzem usytuowany został w północnej części lokacyjnego miasta, stosunkowo blisko od północnego odcinka muru obronnego, przebiegającego w odległości około 70 metrów. Zbudowany został w przestrzeni pomiędzy dwiema drogami, które łączyły Dolny Rynek na południu z bramami miejskimi na północy. Dolny Rynek stanowił główny plac targowy w północnej części miasta, dlatego łączące się z nim ulice należały do najbardziej ruchliwych w mieście. Dwie flankujące kościół ulice połączyła węższa droga biegnący w bliskim jego sąsiedztwie po stronie północnej, nazywana Za Kościołem św. Jakuba. Po zachodniej stronie kościoła leżała kaplica św. Maurycego, po wschodniej natomiast klasztor cysterek, ale już oddzielony działkami zabudowy mieszkalnej. W pobliżu kościoła znajdował się również budynek parafii z ogrodem.
Późnogotycki kościół św. Jakuba z XV-XVI wieku został wzniesiony jako budowla halowa o trzech nawach, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, z zakończeniem po stronie wschodniej zamkniętym trójbocznie. Całość uzyskała 54 metry długości i 22 metry szerokości. Fasada zachodnia została zwieńczona czworoboczną w planie wieżą. Po wschodniej stronie ściany północnej kościoła dostawiona została zakrystia, pierwotnie jednokondygnacyjna i krótka, a po stronie zachodniej elewacji północnej gotycka pięcioboczna kruchta Antoniego Pilgrama. Przy północno – wschodnim narożniku wieży znalazło się miejsce dla wielobocznej, sięgającej dachów wieżyczki komunikacyjnej. W okresie średniowiecza cechą charakterystyczną kościoła były otaczające go kaplice. W większości miały one formę niedużych aneksów, ale niektóre przypominały raczej proste ołtarze przystawione do zewnętrznych elewacji.
Mury obwodowe korpusu kościoła wzmocniono licznymi uskokowymi przyporami, prawie sięgającymi dachu, ozdobionymi sterczynami i gargulcami. Oświetlenie zapewniły ostrołukowe, duże okna z maswerkami, wypełniające niemal całą przestrzeń pomiędzy przyporami i tworzące wraz z nimi główny wertykalny podział elewacji kościoła. Mniej silne akcenty horyzontalne nadały elewacjom gzymsy pod okapem dachu, gzyms kapnikowy oraz cokół z profilowanym gzymsem. Wejścia utworzono w trzecim i siódmym przęśle od zachodu w elewacji południowej oraz w trzecim przęśle od zachodu w ścianie północnej. To ostatnie poprzedzone zostało wspomnianą kruchtą o bogatej dekoracji elewacji, dzielonych profilowanymi arkadami o wykroju w tzw. ośle grzbiety oraz panelami ze ślepymi maswerkami, umieszczonymi ponad częścią cokołową. Łuki oraz narożne przyścienne sterczyny kruchty zwieńczono licznymi żabkami i kwiatonami.
Wieża podzielona została na trzy główne części gzymsami kordonowymi. Najniższa część, osadzona na cokole z profilowanym gzymsem, przedzielona została od zachodu jedynie wysoką arkadą wejścia, wiodącą do podwieżowej kruchty. Arkadę tą ujęto profilowaniem, rozpoczynającym się nad cokołem i przenikającym się tuż pod archiwoltą. Środkowa część wieży ujęta została z trzech stron lizenami o formie wałków na podkładkach i narożnymi fialami przerwanymi baldachimami i konsolami podtrzymującymi figury. Ponadto w miejscach styku lizen z archiwoltami okien umieszczono płaskorzeźbione maski. Najwyższą część wieży rozdzielono dużymi, profilowanymi oknami i wyróżniono kwadrowaniem w narożnikach.
Wnętrze kościoła zwieńczono sklepieniami gwiaździstymi, sieciowymi i trójpodporowymi. Po wschodniej stronie umieszczono obejście przy prezbiterium, natomiast pozostałą część podzielono na nawy siedmioma parami bogato profilowanych filarów. Żebra sklepień przy ścianach wzdłużnych opuszczono na służki, przedzielone mniej więcej w połowie wysokości baldachimami i konsolami podtrzymującymi rzeźbione figury. Na filary międzynawowe żebra opuszczono bez pośrednictwa kapiteli, zwiększając smukłość wysokich, ostrołucznych arkad międzynawowych. Dzięki nim oraz okazałym oknom naw bocznych, nawet pozbawiona własnych otworów okiennych nawa główna uzyskała dobre oświetlenie.
Stan obecny
Kościół św. Jakuba zasadniczo zachował do dnia dzisiejszego układ przestrzenny i bryłę z okresu późnego gotyku, choć jak większość średniowiecznych budowli nie uniknął nowożytnych przekształceń. Podwyższona wieża posiada klasycystyczny hełm, zakrystia została również powiększona, ponadto wiele uszkodzonych elementów kamieniarki na elewacjach zewnętrznych zostało zastąpionych lub uzupełnionych. Pod kościołem znajduje się rozległa krypta w której obecnie składowane są tysiące kości pochodzących z cmentarza, pierwotnie okalającego świątynię. Spośród średniowiecznego wyposażenia kościoła zachowała się XIII-wieczna rzeźba Chrystusa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Číhalík M., Slouk V., Uhlířová Z., Kostel svatého Jakuba v Brně, Brno 2017.
Zůbek A., Hřbitov při kostele sv. Jakuba v Brně – vyhodnocení archeologických poznatků, Brno 2016.