Historia
Kamienny słup w pobliżu miasta Brna, zwany potocznie Kolumną Zderada, najwcześniej mógł zostać zbudowany w drugiej połowie XIV wieku. Być może wzniosła go grupa murarzy ze strzechy pracującej od około połowy XV wieku przy prezbiterium kościoła św. Jakuba Większego w Brnie, choć nie można wykluczyć również nieco późniejszej daty powstania, sięgającej nawet trzeciej ćwierci XV wieku. Wtedy to do budowy przyczynić się mogły wpływy austriackich mistrzów budowlanych, takich jak Hans Puchsbaum czy Laurenz Spenning.
Kolumnę usytuowano w pobliżu podmiejskiej szubienicy, mogła więc mieć związek z ostatnimi spowiedziami skazańców, jako rodzaj kapliczki z moralizatorskim programem detalu architektonicznego (figury we wnękach). Nie była natomiast kolumna najpewniej budowlą pokutną, a z pewnością jej powstanie nie odnosiło się do wydarzeń z 1091 roku, kiedy to według tradycji podczas oblegania Brna zamordowany miał zostać niejaki Zderad ze Švábenice, dworzanin króla Wratysława II, na skutek zniewagi pojmany i zamordowany przez księcia Brzetysława.
W latach 1863-1865 kolumna została odnowiona pod nadzorem architekta z Brna Josefa Arnolda oraz Cesarskiej i Królewskiej Centralnej Komisji ds. Badań i Konserwacji Zabytków. Planowano wówczas przywrócić na słupie dekorację figuralną, tworząc od podstaw szesnaście rzeźbionych postaci, ale ostatecznie z powodu zbyt wysokich kosztów przedsięwzięcie to zarzucono i skoncentrowano się na naprawie oraz wymianie zniszczonych części.
Architektura
Kolumna pierwotnie znajdowała się poza obrębem średniowiecznego miasta i jego murów obronnych. Usytuowana była pomiędzy lewym brzegiem rzeki Svitavy a szubienicą miejską, przy drodze z Brna do Ołomuńca. Zbudowano ją w całości z miejscowego wapienia, na planie kwadratu przechodzącego wyżej w wielobok. Okazała konstrukcja podzielona została na trzy kondygnacje, rozróżnione rzutem, ale przede wszystkim odmiennymi elementami dekoracyjnymi.
Najniższą część słupa utworzył prosty cokół ze sfazowaną krawędzią, nad którym umieszczono z każdej strony po pięć ostrołucznie zamkniętych i wypełnionych trójliśćmi ślepych maswerków. Środkowa, ośmioboczna część podzielona została w każdej ścianie płytką wnęką, w której zapewne stać miały rzeźbione figury, osadzone na kapitelach przyściennych kolumienek. Kolumienki te posadowiono na drobnych cokołach wyrastających z daszków dolnej części słupa. Środkową część od górnej oddzielił wieniec trójkątnych wimperg z maswerkowymi wypełnieniami, tworzący zarazem baldachimowe przykrycie dla figur poniżej. Najwyższą, również ośmioboczną kondygnację udekorowano niższymi, ale szerszymi wnękami na małe figury. Każdą zwieńczono dwoma połączonymi miniaturowymi wimpergami, podobnie jak w środkowej kondygnacji ukoronowanymi drobnymi sterczynami i wypełnionymi trójliśćmi. Powyżej wnęk ściany ozdobiono jeszcze panelami o profilowanych obramieniach wyrastających z wimperg na dole. Zwieńczeniem słupa pierwotnie był ostrosłupowy hełm z krzyżem na samej górze.
Stan obecny
Obecna forma kolumny jest częściowo wynikiem prac remontowych z lat 1863-1865, kiedy to została zdemontowana i postawiona na nowym miejscu. Nowożytnym dodatkiem jest cokół, za sprawą którego wysokość kolumny wzrosła do nieco ponad 12,2 metrów. Efektem rekonstrukcji są również narożne wolnostojące słupki środkowej kondygnacji oraz ażurowy hełm wraz z wystającymi z niego rzygaczami. Na terenie Czech Kolumna Zderada jest zabytkiem unikatowym, jedynym monumentalnym gotyckim, wolnostojącym słupem o bogatej dekoracji, porównywalnym skalą jedynie do Spinnerin am Kreuz w Wiedniu i Wiener Neustadt. Mniejsze średniowieczne słupy o funkcjach latarni umarłych obejrzeć można między innymi w Sedlešovicach, Petrovicach, Starovičkach, Šatovie, Olbramovicach, Odrovicach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Timmermann A., The Zderad Column in Brno and the Public Monument in the Later Middle Ages [w:] Prague and Bohemia Medieval Art, Architecture and Cultural Exchange in Central Europe, red. Z.Opačić, Leeds 2009.
Vácha Z., Středověká drobná architektura na Moravě, „Monumentorum tutela”, 26/2016.