Historia
Początki kościoła św. Piotra przypuszczalnie sięgały XI-XII wieku, kiedy na szczycie wzgórza Petrov zbudowana miała zostać kaplica zamkowa. W ostatniej ćwierci XII wieku, za panowania margrabiego Konrada II Ottona, wzniesiono romański kościół z krótkim prezbiterium, apsydą i kryptą, a pod koniec XIII i na początku XIV wieku, za panowania w Czechach dynastii Luksemburgów, przebudowano go do formy wczesnogotyckiej bazyliki. Służyła ona jako kościół parafialny dla czesko-języcznych mieszkańców Brna, uformowała się też przy niej w 1296 roku kapituła.
W drugiej połowie XIV wieku podjęto gruntowną przebudowę prezbiterium kościoła, w trakcie której zasypano romańską kryptę i zaczęto wznosić nowe mury obwodowe. Do gotyckiego prezbiterium planowano dobudować od północy i południa wieże oraz wznieść nowy korpus nawowy. Prace budowlane przerwano jednak na początku XV wieku z powodu wojen husyckich, a podjęto ponownie około 1431 roku, przy zmienionych nieco planach (wieże przy prezbiterium ostatecznie nigdy nie zostały ukończone w pełnej wysokości). Budowa ciągnęła się długo, gdyż jeszcze w 1497 roku zakładano sklepienie w przyziemiu późnogotyckiej wieży północnej, zaś w 1506, 1510 i 1538 roku przekazywano fundusze celem ukończenia kościoła. W międzyczasie około 1500 roku jego wezwanie rozszerzono na apostoła Pawła. Prace nad halowym, późnogotyckim korpusem kontynuowano, ale według przekazu z 1593 roku wciąż nie był on podsklepiony.
Kościół był kilkakrotnie dewastowany, szczególnie podczas wojny trzydziestoletniej i szwedzkich oblężeń Brna w 1643 i 1645 roku. Napraw oraz nowożytnego przesklepienia prezbiterium dokonano między 1651 a 1652 rokiem. Następnie w latach 1743-1746 wnętrze korpusu zostało przebudowane w jednonawowe, przesklepione i przekształcone w stylu baroku przez architekta Maurycego Grimma, co niestety wiązało się również z usunięciem wielu gotyckich elementów. W 1777 roku kościół został podniesiony przez papieża Piusa VI do rangi katedry, w związku z czym dokonano remontu budowli. Kolejne znaczące modyfikacje miały miejsce w latach 1834-1836 (usunięcie kaplicy św. Barbary) oraz w okresie 1879-1891 i 1901-1909, kiedy to bryle kościoła nadano z zewnątrz neogotycką szatę.
Architektura
Najstarszy kościół św. Piotra z końca XII wieku był niewielką budowlą jednonawową na planie prostokąta o wymiarach około 22 x 7,1 metra, z kwadratowym prezbiterium po stronie wschodniej i półkolistą absydą. Poniżej prezbiterium znajdowała się krypta, przykryta sklepieniem wspartym na czterech kolumnach i kilku półcylindrycznych półkolumnach. Dostęp do krypty prowadził przez dwie kręte klatki schodowe od strony zachodniej. Budowla usytuowana została na wzgórzu w południowo – zachodniej części lokacyjnego miasta, była więc od drugiej polowy XIII wieku objęta miejskimi murami obronnymi. Co więcej było to jedno z najbezpieczniejszych miejsc na terenie miasta, ograniczone od południa wysokimi i stromymi skarpami.
Kościół z końca XIII wieku był wczesnogotycką budowlą o formie bazyliki, a więc posiadał trzy nawy z których środkowa była wyższa i oświetlana własnymi oknami. Od zachodu fasadę stanowiły dwie wieże, na wschodzie natomiast kościół zakończony był wielobocznym, opiętym od zewnątrz przyporami prezbiterium, przy którym od północy sąsiadowała czworoboczna zakrystia. Z pierwszego kościoła pozostała tylko krypta, z tym, że została ona przedłużona w kierunku wschodnim, a nową część przykryto ceglanym sklepieniem z masywnymi żebrami klinowego przekroju, opuszczonymi do wiązek grubych służek. Pierwotnie planowano również wznieść ambit wokół prezbiterium, ale zamierzenia tego ostatecznie nie zrealizowano. Wzniesiono natomiast około początku XIV wieku od zachodu kruchtę, nieco węższą od korpusu kościoła.
Pod koniec okresu średniowiecza kościół osiągnął formę trójnawowej budowli halowej, z niższym, dość długim, trójbocznie zakończonym po stronie wschodniej prezbiterium, do którego od północy dostawiono podobnie zamkniętą dwuprzęsłową zakrystię. Przy nawach bocznych i prezbiterium znajdować się miały czworoboczne w planie wieże, po jednej od północy i południa, ale nigdy nie zostały ukończone. Dopiero na początku XVI wieku wzniesiono późnogotycką wieżę po północnej stronie nawy bocznej, umieszczoną na wysokości czwartego przęsła od zachodu. Wysokością sięgała ona o jedną kondygnację wyżej niż korona muru korpusu kościoła, natomiast najdujący się w jej przyziemiu przedsionek miał chronić północny portal wejściowy do nawy bocznej. Ponadto dobudowano wówczas po południowej stronie prezbiterium dwuprzęsłową kaplicę Mariacką.
Cała bryła kościoła od strony zewnętrznej wzmocniona była licznymi uskokowymi przyporami, wysokością prawie siejącymi gzymsów koronujących. W narożnikach przypory umieszczono pod skosem, co charakterystyczne, za wyjątkiem elewacji zachodniej. Pomiędzy przyporami przepruto duże ostrołukowe okna z maswerkami, oświetlające korpus nawowy i prezbiterium z każdej możliwej strony. Główne wejście do kościoła zapewne znajdowało się na osi nawy głównej od zachodu. Ostrołuczny portal w nawie północnej, od początku XVI wieku umieszczony w kruchcie przyziemia wieży, udekorowano bogatym profilowaniem z przecinającym się laskowaniem, wyprowadzonym ze śrubowo skręconych cokolików. Podobny portal prowadził też do drugiej nawy bocznej od południa, ale z racji sąsiedniej skarpy zapewne był rzadziej używany.
Wnętrze prezbiterium halowego kościoła w okresie gotyku podzielone było na cztery prostokątne przęsła i wieloboczne zamknięcie, korpus natomiast posiadał w każdej nawie po pięć przęseł. Prezbiterium przykrywać miało sklepienie krzyżowe, z żebrami opuszczonymi do obłych służek z głowicami dekorowanymi roślinnymi motywami. Służki kończyć się miały na poziomie gzymsu opinającego wewnętrzne elewacje prezbiterium na wysokości parapetów okien. Do zasklepienia korpusu nawowego halowego kościoła w okresie średniowiecza nie doszło, sklepieniami krzyżowo – żebrowymi nakryto jedynie przyziemia nieukończonych wież przy prezbiterium oraz zakrystię. Kruchtę – przyziemie późnogotyckiej wieży północnej zwieńczono dwuprzęsłowym żebrowym sklepieniem sieciowym. Stara krypta w okresie pełnego gotyku była już zasypana.
Stan obecny
Kościół od schyłku średniowiecza przeszedł liczne prace budowlane, związane przeważnie z usuwaniem zniszczeń wojennych oraz kończeniem budowy korpusu nawowego. Ostatnie przekształcenia z początku XX wieku nadały mu częściowo stylistykę neogotycką. Związane były przede wszystkim z nadbudowaniem obu wież przy prezbiterium, rozbiórką dwóch najwyższych kondygnacji północnej wieży późnogotyckiej, obniżeniem murów obwodowych i uformowaniem całkowicie nowej fasady zachodniej wraz z nową kruchtą. Regotyzacji poddano także przypory, okna z maswerkami, założono też nowe sklepienie w prezbiterium (siecią żeber pokryto barokowe sklepienie kolebkowe), dobudowano nową zakrystię a starą (północną) przebudowano. Średniowieczne sklepienie przetrwało w przyziemiu wieży północnej. Na jej zachodniej przyporze znajduje się również kamienna, późnogotycka tzw. ambona Kapistrana z około 1500 roku (Kapistránka).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Budinský J., Přestavba chrámu sv. Petra a Pavla v Brně na přelomu 19. a 20. století, Brno 2006.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.