Historia
Budowę klasztoru wraz z kościołem Wniebowzięcia Marii Panny rozpoczęto w 1323 roku z inicjatywy żony Wacława II, królowej Ryksy Elżbiety. Ufundowała ona konwent cysterek zwany Aula Sanctae Mariae, w którym po śmierci w 1335 roku została pochowana. Ważnym darczyńcą klasztoru był także możny czeski pan Jindřich z Lipy, przyjaciel i powiernik królowej. Dzięki bogatym donatorom prace budowlane przeprowadzone zostały sprawnie i stosunkowo szybko. Budowę kościoła rozpoczęto od północnej ściany nawy głównej, a następnie przesuwano się ku wschodowi, kończąc prace krótko po połowie XIV wieku. Budowa klauzury wraz z krużgankiem przeprowadzona została w latach 30-tych i 40-tych XIV wieku, natomiast pod koniec XIV wieku konwent powiększono o piętrową budowlę po zachodniej stronie korpusu wraz z wieżowym aneksem.
Pierwsze poważne zniszczenia klasztor cysterek odniósł w trakcie wojen husyckich w pierwszej połowie XV wieku. Jako, że był położony na terenie Starego Brna, poza obwodem miejskich murów obronnych, jego zabudowania mogły być pustoszone w trakcie każdego, nawet nieudanego oblężenia miasta. Husyci próbowali bezskutecznie zdobyć Brno w 1428 i 1430 roku. Następnie w 1467 roku, w trakcie konfliktu czesko – węgierskiego i walk o koronę, kościół wraz z klasztorem został zniszczony przez wojska Wiktoryna, syna Jerzego z Podiebradów. Dziesięć lat później został odbudowany i ponownie konsekrowany. O dziwo, klasztor nie został poważnie uszkodzony podczas wielkiego oblężenia Brna przez Szwedów w 1645 roku.
W drugiej połowie XVII wieku gruntownie przebudowano pomieszczenia klauzury i krużganek. W XVIII stuleciu wewnętrzny wystój kościoła zmieniono na barokowy. W okresie tym kontynuowano również nowożytną przebudowę klasztoru. Na mocy dekretu cesarza Józefa II z 1782 roku, konwent cystersów został zniesiony, a do Brna sprowadzili się augustianie, przynosząc ze sobą słynny srebrny obraz Czarnej Madonny, który został ofiarowany przez cesarza Karola IV w 1356 roku. Działalność edukacyjna zakonu augustianów sprawiła, że opactwo w Brnie stało się centrum życia duchowego, naukowego i kulturalnego w mieście. Związany z nim był między innymi Gregor Johann Mendel, który odkrył prawa dziedziczenia genetycznego oraz kompozytor muzyczny Leoš Janáček. Pod koniec XIX stulecia przeprowadzono remonty kościoła i dawnych zabudowań klasztoru, prowadzone w stylistyce neogotyckiej.
Architektura
Gotycki kościół klasztorny wzniesiono z cegieł w wątku gotyckim i kamienia (piaskowca) wykorzystywanego w elementach konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Detale architektoniczne wykonano też częściowo z terakoty. Inspiracją do powstania kościoła były prawdopodobnie gotyckie budowle w Nadrenii, Hesji i na Śląsku. W planie otrzymał on z grubsza kształt krzyża łacińskiego, składającego się z czteroprzęsłowego, dwunawowego korpusu, transeptu i poligonalnie zakończonego prezbiterium, jednak całkowity układ był o wiele bardziej złożony. Szczególnie interesująco utworzono część wschodnią kościoła, gdzie pomiędzy transeptem a prezbiterium przy chórze umieszczono symetrycznie od północy i południa wielobocznie zamknięte kaplice. Ponadto pomiędzy kaplicami a transeptem wstawiono poprzecznie prostokątne aneksy.
Prezbiterium i nawa główna kościoła zostały zrównane wysokością dochodzącą do 22 metrów, natomiast wąska południowa nawa, przykryta jednospadowym dachem, osiągnęła wysokość 9 metrów. Ramiona transeptu oraz elewacja zachodnia zwieńczone zostały trójkątnymi szczytami zdobionymi blendami, podobnie blendami udekorowano ścianę północną i południową transeptu oraz zachodnią korpusu. Nawę główną, transept i prezbiterium nakryto dachami dwuspadowymi. Fasadą, najważniejszą elewacją kościoła, uczyniono zwróconą ku drodze do Brna południową ścianę z transeptem na czele. Jego południowy szczyt rozczłonkowano piramidalnie umieszczonymi blendami o ostrołucznych i trójlistnych zamknięciach, a po krawędziach rozłożono żabki i kwiaton na wierzchołku. Smukłymi blendami ujęto też okno transeptu, natomiast do południowo – zachodniej przypory dostawiono spiralną klatkę schodową, sięgającą powyżej nawy południowej. Stamtąd przechodziło się przez sklepiony odcinkowo korytarz do wielobocznej klatki schodowej w narożniku transeptu i nawy głównej.
Całość wysokiej budowli została osadzona na sfazowanym cokole i wzmocniona sięgającymi dachów uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi wstawiono duże, ostrołukowe okna z maswerkami, w prezbiterium wypełniającymi prawie całą przestrzeń między szkarpami. W większości uzyskały one formy trójdzielne, jedynie w nawie bocznej, kaplicach i aneksach przychórowych dwudzielne, oraz wyjątkowo okazałe – sześciodzielne z rozetą w górnej części w południowym ramieniu transeptu. W oknach prezbiterium zastosowano dwa rodzaje profilowania obramień. Po stronie południowej utworzono parę rowków, zastąpionych pojedynczym rowkiem u podstawy ostrołuków. Od mniej ważnej strony północnej okna zostały po prostu sfazowane. Maswerkowe wypełnienia okien utworzono bardzo zróżnicowane. Stanowiły one szczyt bogactwa maswerków, typowy dla architektury zakonnej pierwszej tercji XIV wieku. Pośród różnorodność kształtów znalazły się ośle grzbiety, trójkąty sferyczne, trójramienne gwiazdy, zdeformowane elementy w kształcie serca i wiele innych. Okna korpusu oprofilowano głębokim rowkiem i wypełniono maswerkami podobnymi do tych w prezbiterium.
Wewnątrz zarówno w nawie, prezbiterium jak i transepcie umieszczono sklepienia krzyżowo – żebrowe. Prezbiterium podzielono na trzy prostokątne przęsła oraz wieloboczne zamknięcie, przy czym dwa zachodnie otrzymały większą szerokość od wąskiego przęsła środkowego. Po jednym prostokątnym przęśle ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i wielobocznym zamknięciem przykrytym sklepieniem sześciodzielnym otrzymały przyprezbiterialne kaplice, a dodatkowo pomiędzy nimi a transeptem wciśnięto po jednym podsklepionym krzyżowo przęśle aneksów. Przestrzenie te otrzymały mniejszą wysokość niż kaplice, na południu równą nawie bocznej. Niesymetryczny korpus nawowy uzyskał główną nawę podzieloną na cztery prostokątne przęsła oraz węższą nawę południową o tej samej długości, z wnętrzem podzielonym na cztery kwadratowe w planie przęsła.
Detale architektoniczne wewnątrz kościoła kontrastowały z surowymi ceglanymi płaszczyznami elewacji, przedzielonymi jedynie horyzontalnie profilowanym gzymsem w nawie głównej, prezbiterium i kaplicach. Żebra sklepienne otrzymały profilowanie o przekroju gruszkowym i zostały osadzone na wysoko podwieszanych, maswerkowych konsolach, w nawie głównej znajdujących się powyżej parapetów okien. Spięto je pozbawionymi zdobień okrągłymi zwornikami, jedynie przęsło na skrzyżowaniu naw otrzymało okazałą rozetę z reliefem baranka. Profilowanie półfilarów przyściennych, gurt między przęsłami i arkad uwarunkowane było ceramicznym materiałem użytym do ich budowy. Aneksy między kaplicami i transeptem otwarto do wnętrza prezbiterium ostrołucznymi, profilowanymi, osadzonymi na cokole arkadami. Podobne lecz dużo wyższe arkady połączyły także same kaplice z prezbiterium. Wyjątkowo bogato oprofilowane zostały wałkami i wklęskami półfilary między nawą główną a skrzyżowaniem naw.
Zabudowania klasztorne znajdowały się po północnej stronie korpusu nawowego. Składały się z dwóch lub trzech skrzydeł otaczających wraz z krużgankami kwadratowy w planie wirydarz, przy czym skrzydło wschodnie znajdowało się na przedłużeniu północnego ramienia transeptu. Dodatkowo po zachodniej stronie nawy głównej wzniesiono podłużne skrzydło, od południa sąsiadujące z wieżową budowlą przylegającą zarazem do nawy bocznej kościoła. Całość połączona była wspomnianym krużgankiem, pierwotnie mającym siedem przęseł w każdym ramieniu (bez narożników), przykrytych sklepieniami krzyżowymi, z żebrami opartymi na konsolach o roślinnych i figuralnych motywach, pośród których ukazano między innymi gryfa czy różne bestie. Sklepienia krużganków miały żebra o przekroju gruszkowym.
W skrzydle wschodnim klauzury znajdował się podsklepiony korytarz zapewniający wyjście z klasztoru od strony miasta, połączony z krużgankiem ostrołuczną arkadą. Jego ścianę rozczłonkowano odcinkowo zamkniętymi wnękami. W północnej części skrzydła mieścił się czworoboczny kapitularz, dostępny od zachodu dwoma ostrołucznymi portalami ze sfazowanymi ościeżami. Obradującym w nim mniszkom światło zapewniały od wschodu dwa profilowane okna z obramieniami utworzonymi z ceglanych kształtek. Pierwotnie kapitularz przykryty był sklepieniem podtrzymywanym przez środkowy filar i narożne kamienne konsole.
W skrzydle zachodnim znajdowało się między innymi duże, dwunawowe pomieszczenie z przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego podpartymi dwoma czworbocznymi, ceglanymi filarami. Filary te tworzyły ceglane, pozbawione profilowania arkady. Od południa pomieszczenie sąsiadowało z podłużną, prostokątną budowlą o dwóch nawach, wydzielonych mniej więcej na osi nawy głównej kościoła trzema półkolistymi arkadami. Powyżej budynek posiadał podobne pomieszczenie na piętrze. Od południa dwunawowe pomieszczenie sąsiadowało ze wspomnianą powyżej wieżową budowlą na rzucie zbliżonym do kwadratu, umieszczoną na przedłużeniu nawy bocznej kościoła. Jej przyziemie przykryte było jednoprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W górnej kondygnacji wstawiono ciekawe sklepienie żebrowe ośmiodzielne, z narożnikami wypełnionymi krótkimi wiązkami służek.
Stan obecny
Kościół klasztorny jest dziś dziełem godnym uwagi, miedzy innymi ze względu na układ wschodniej części i dominujące zastosowanie materiału ceglanego, rzadko spotykanego na terenie Czech i Moraw. Zachował do dnia dzisiejszego w znacznej mierze pierwotną gotycką bryłę, układ i wiele z oryginalnych detali architektonicznych, wewnątrz pokrytych obecnie nowożytnymi (secesyjnymi) malowidłami. Największa nowożytna zmiana dotyczy nawy południowej, której trzy z czterech arkad zostały zamurowane, oraz wieżyczki na przecięciu naw. Odnowiony został też w stylistyce neogotyckiej południowy portal transeptu, główne wejście do kościoła. Bardzo mocno przebudowane zostały w baroku zabudowania klasztornej klauzury z których pozostało przyziemie południowej części skrzydła wschodniego i sięgający pierwszego piętra fragment skrzydła zachodniego. Gotyckimi są także wewnętrzne mury krużganków. Ponadto widoczne jest podłużne, piętrowe skrzydło przy zachodniej ścianie nawy głównej oraz wieżowy aneks przy zachodniej ścianie nawy bocznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Bílek J., Tučka O., Brněnské kostely, Brno 2006.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.